Szpital jeniecki „u Jezuitów” w Krakowie

Grupa niektórych jeńców i pielęgniarek ze Szpitala „u Jezuitów” w Krakowie (zdjęcie archiwalne z kwietnia 1940r)

Szpital jeniecki „u Jezuitów” w Krakowie

Aleksandra Mianowska, Szpital jeniecki „u Jezuitów” w Krakowie

Przedruk za Przegląd Lekarski – Oświęcim 1986 (s.61- 70)

 

Artykuł 13 rozporządzenia Rady Ministrów RP z 29 stycznia 1937 r. „O przygotowaniu w czasie pokoju obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej Państwa” powołał Polski Czerwony Krzyż do współpracy z władzami w organizowaniu ratow­nictwa i lecznictwa. Powierzono PCK tworzenie i szkolenie drużyn ratowniczo-sanitarnych oraz zaopatrywanie ich w środki ratownicze i leczni­cze. W rezultacie w 1939 r. PCK posiadał 60 000 wyszkolonych ratowników i ratowniczek zorga­nizowanych w specjalnych drużynach, z tego na terenie samej Warszawy 20 000 kobiet, które w r. 1939 „dobrze spełniły swój samarytański obowią­zek w obronie Warszawy”[1]. W lipcu 1939 r. na zjeździe prezesów i inspektorów okręgowych w Warszawie ustalono, że na wypadek wojny, w ra­zie zarządzonej ewakuacji władz, placówki PCK powinny pozostawać na miejscu. Tylko Zarząd Główny PCK miał urzędować w siedzibie Rządu, która „może się zmieniać pod wpływem wypad­ków wojennych”.

Kiedy w dniu l września Niemcy zaatakowali Polskę, na terenach zajętych przez nich, w mia­rę cofania się wojsk polskich na wschód, okupa­cyjne władze niemieckie zlecały, zwłaszcza w większych miastach, tworzenie nowych szpitali dla rannych i chorych żołnierzy polskich, co „przy godnej podkreślenia ofiarności wszystkich warstw społecznych niemal błyskawicznie wyko­nywano”[2]. W tym przejściowym okresie PCK prowadził ogółem 185 szpitali, sanatoriów, kilka­naście domów dla ozdrowieńców i inwalidów do czasu przejęcia tych zakładów przez zarząd nie­miecki lub zarządzonej likwidacji po wywiezieniu rannych do obozów w Niemczech”[3]. Ofiarność społeczeństwa była warunkiem niezbędnym, gdyż okupant niemiecki zablokował konta bankowe PCK, na których było z górą 10 000 000 złotych, tak że PCK pozostał bez środków finansowych[4].

W Krakowie już w dniu 25 sierpnia 1939 r. Bursa Związku Młodzieży Przemysłowej i Rze­mieślniczej im. ks. Kuznowicza została przejęta przez polskie władze wojskowe[5]. Wieczorem 31 sierpnia przybyła kompania sanitarna, tak że 1 września działał już w Bursie ks. Kuznowicza Szpital Wojskowy nr 521, gotowy do przyjęcia pierwszych rannych. 2 września doszły do Kra­kowa urzędowe wiadomości, że „na skutek nie­pomyślnego przebiegu bitwy granicznej trzeba się liczyć z opuszczeniem Krakowa w ciągu naj­bliższych dni przez wojska polskie i zajęciem go przez nieprzyjaciela”[6].

3 września rozpoczęła się urzędowa ewakuacja miasta, połączona z dobrowolną licznych miesz­kańców, a przede wszystkim tych, co sądzili, iż mogą się przydać w organizowaniu dalszej obro­ny. Opuścił Kraków również ze znaczną częścią Zarządu prezydent miasta dr Bolesław Czuhajowski, przekazując pieczę nad miastem dr. Klimeckiemu. Szpitale zostały bez zaopatrzenia i wte­dy to prezes Oddziału Krakowskiego PCK Zyg­munt Klemensiewicz, od listopada 1934 r., równo­cześnie dyrektor Ubezpieczalni Społecznej, której podlegał Szpital im. G. Narutowicza, „samorzutnie podjął starania o nie wszystkie, nie tylko o Szpi­tal Wojskowy nr 521 przy ul. Skarbowej nr 2/4”[7].

W dniu 5 września powstał pod przewodnic­twem ks. metropolity Adama Sapiehy Komitet Obywatelski, mający na celu ujęcie w ręce za­rządu miasta. 6 września na mostach krakowskich stanęły oddziały niemieckie; zażądano 25 zakład­ników w celu zabezpieczenia przemarszu. Na liś­cie zakładników znaleźli się m. in. prezes Kra­kowskiego Oddziału PCK, Zygmunt Klemensie­wicz i jego zastępca, płk Stanisław Plappert; na murach miasta ukazały się obwieszczenia w ję­zyku polskim i niemieckim, grożące karą śmierci „za wrogie działania przeciw wojsku niemieckie­mu i akty sabotażu” i inne zakazujące „opuszcza­nia domów od 18.30 do 5 rano bez specjalnych upoważnień” i równocześnie tego samego dnia, 6 września przed południem, w Kolegium ojców Jezuitów przy ul. Kopernika 26 PCK otworzył szpital wojskowy polski, w istocie już jeniecki.

Prowadzący diariusz Kolegium pod datą 6 września (środa) zanotował: „Wojska niemieckie wkraczają do miasta. Żołnierze wołają; Heil! Wjeżdżają oddziały zmotoryzowane. Nastrój gro­bowy, przygnębiający. Wydano odezwę o odda­waniu broni. Do południa otwarto w kolegium naszym szpital wojskowy, wojenny[8]. Szpital mógł powstać w takim tempie dzięki ofiarnej postawie ojców jezuitów, którzy nie tylko oddali na ten cel całe pierwsze i prawie całe drugie piętro głównego skrzydła, ale również urządzenie, jak szafy, stoły, łóżka oraz kołdry, koce, bieliznę poś­cielową itd. Ojciec rektor Macko „dał dużo bie­lizny i pościeli, nie biorąc nawet żadnego potwier­dzenia czy pokwitowania”[9].

Wiadomość o otwarciu szpitala u jezuitów, choć w nieścisłej formie, znalazła się w Dzienniku Krakowskim nr 1, który ukazał się 8 września 1939. Znajdujemy tam bowiem — obok relacji prezydenta dr. Stanisława Klimeckiego z wkro­czenia wojsk niemieckich, obok nazwisk owych 25 zakładników, obok informacji, że „życie Kra­kowa wraca już powoli do stanu na półnormalnego”, a „sklepy są otwarte tak dalece, że moż­na bez trudności nabywać artykuły pierwszej po­trzeby” — również notatkę następującej treści: „Szpital św. Łazarza ma objąć Czerwony Krzyż. Na gmachach powiewa flaga Czerwonego Krzy­ża (…)”.

Atmosferę ówczesnego Krakowa oddaje rów­nież inna notatka z tegoż Dziennika, a oto ona: „Krakowskie Pogotowie Ratunkowe [Krakowskie Ochotnicze Towarzystwo Ratunkowe, istniejące od 6 czerwca 1891 — A. M.] pracowało dzień, noc bez przerwy, tak że kierownik Pogotowia w koń­cu — 7 września — zemdlał. Po 6 tygodniach zastąpił go kolega”.

Na posiedzeniu Zarządu Okręgu PCK w Kra­kowie w dniu 13 września 1939 r. ustalono w spo­sób następujący zakres działania Oddziału Kra­kowskiego PCK: „Do kompetencji Zarządu Od­działu PCK w Krakowie należeć będzie prowa­dzenie Szpitala PCK dla chorych rannych jeń­ców wojennych i opieka nad chorymi i rannymi jeńcami wojennymi w Krakowie”. Przewidziano również „dla akcji szpitalnej — pomoc przez pa­nie zgłaszające się ochotniczo, z tym, że należy wyznaczyć dla każdego szpitala po 2 osoby na stałe z obowiązkiem odwiedzania chorych przy­najmniej dwa razy w tygodniu i składania sprawo­zdań o życzeniach i potrzebach chorych, jak i po­dania własnych spostrzeżeń, aby można było w ramach PCK interweniować w razie potrzeby”[10]. Na jednym z dalszych posiedzeń Zarządu Okręgu, w dniu 28 września 1939 r., postanowio­no, że „papierosy mają być wyłącznie udzie­lane rannym i chorym jeńcom w szpitalach”; do­dano przy tym uwagę: „Pamiętać o każdym szpi­talu, w którym są jeńcy polscy”[11]. Ranni żołnie­rze polscy byli istotnie umieszczani również na oddziałach klinik UJ i Szpitala św. Łazarza.

Sprawozdanie Oddziału Krakowskiego PCK, przesłane dnia 28 października 1939 do 1 Zarządu Okręgu, dowodzi, że zastosował się on w pełni do tych zaleceń; zawiadamia ono, że „w okresie sprawozdawczym ewidencję rannych prowadziły ratowniczki-ochotniczki, które udając się do szpi­tali dwa razy w tygodniu, uzupełniają ewidencję, przy czym rozdają rannym jeńcom papierosy, za­łatwiając im także w mieście różne sprawy i roz­taczając nad nimi opiekę. Nadmienić muszę, że wszystkie te panie pracują z ogromnym poświę­ceniem, nawet materialnie bardzo dużo dopomagając. „Wszystkie kończyły kursa prowadzone przez Krakowski Oddział PCK i są członkiniami na krótko przed wojną powstałego koła wyszkoleniowo-kulturalnego (…)”[12].

Dla obrazu całości należy dodać, że już w pierw­szych dniach wojny „zaszła konieczność złącze­nia w jedną całość gospodarczą Państwowego Szpitala św. Łazarza i Klinik UJ” i ten stan prze­trwał czas okupacji[13].

Ponieważ dyrektor Kliniki Chirurgicznej UJ, prof. Jan Glatzel, i doc. Stanisław Nowicki, każ­dy ze swoim zespołem operacyjnym, opuścili Kra­ków wraz z wojskiem, będący już na emeryturze prof. Maksymilian Rutkowski przyszedł z pomo­cą i 4 września 1939 r. objął stanowisko kierow­nika Kliniki i Chirurgiczne j (pełnił je do pierw­szych dni listopada), a prof. Józef Karol Kostrzewski objął dyrekcję połączonych klinik i Szpitala św. Łazarza.

Ogólne kierownictwo Szpitala „u Jezuitów”, zaraz po uruchomieniu go, powierzono małżeń­stwu absolwentów Wydziału Lekarskiego UJ, Kazimierzowi Czajce i jego żonie, Irenie. Opiekę chirurgiczną sprawował na początku dr Fajerko, do wybuchu wojny ordynator Szpitala w Chrza­nowie, a po jego szybkim odejściu lekarz Zdzi­sław Okoński, młodszy asystent Oddziału Chirur­gicznego Szpitala św. Łazarza, później także le­karz chirurg Władysław Kubisty[14]. Wizytował również Szpital u Jezuitów prof. Rutkowski. Od 13 września podjął pracę absolwent Wydziału Le­karskiego UJ, Kazimierz Smolarski. Opiekę pie­lęgniarską objęły siostry szarytki i do pomocy stanął również jezuita, brat Kromer; a rannych przybywało: 7 września było ich ponad 40, 9 września 84, 17 września 110, nie licząc tego, który ranny w nocy z 16/17 uciekł ze Szpitala, nie chcąc dostać się do niewoli[15].

Przy furcie u jezuitów odbywało się czuwanie bez przerwy, w nocy również, właśnie ze wzglę­du na Szpital, gdyż sprawa oddzielenia się osob­nym wejściem okazała się, jak notuje autor dia­riusza, „niemożliwa”. Szpital ten okazał się nie­bawem wielce przydatny również dla ogółu lud­ności: w dniach 24 i 25 września odbywały się tu szczepienia ochronne nie tylko księży i zakonni­ków przybyłych z miasta, ale i „całych mas ludu”[16]. Co więcej, działająca już od 11 września drukarnia jezuicka, przygotowująca kalendarz, drukowała zaświadczenia dla osób szczepionych.

Październik 1939 r. — to był okres masowego powrotu mieszkańców Krakowa. Wrócili wtedy również i zostali skierowani do pracy w szpitalu u jezuitów dwaj inni absolwenci Wydziału Le­karskiego UJ, Ludwik Konior i Leszek Ziemiań­ski (ten ostatni po krótkim czasie przeszedł na Oddział Zakaźny)[17].

Wtedy także dotarły do Krakowa tysiące jeń­ców; umieszczono ich m. in. w koszarach na Dą­biu; „spali na gołej ziemi, a ludzie żywili ich czym mogli, myśmy też wysłali chleba i pieniędzy na Dą­bie” notuje kronikarz jezuita[18]. (W obozie na Dąbiu otwarto izbę chorych, której komendantem był dr Reiner). Z Dąbia po skompletowaniu od­powiedniej liczby wysyłano jeńców do obozów w Niemczech; zabierano też na Dąbie co nieco podleczonych żołnierzy ze Szpitala u Jezuitów. „Niemieckie pogotowie znowu zabrało 9 lekko rannych do obozu” — zapisał 9 października pro­wadzący diariusz.

Liczba chorych w Szpitalu u Jezuitów zmie­niała się w tym pierwszym okresie i z tego powo­du — czego ze zrozumiałych względów nie mógł notować prowadzący diariusz — że, korzystając z braku warty niemieckiej, chorzy, którzy mogli się jako tako poruszać, w ubraniach cywilnych dostarczonych im przez odwiedzające rodziny „masowo” uciekali[19]. A odwiedzanie chorych było dozwolone we wtorki, piątki i niedziele. Na parterze w klasztornej i zarazem szpitalnej kapli­cy chodzący chorzy żołnierze gromadzili się na rannej mszy św., która w niedzielę kończyła się zawsze intonowanym przez nich „Boże coś Pol­skę”. Ta względna swoboda miała się jednak wnet skończyć, co pozostawało w związku z ogólną sytuacją.

Komitet Obywatelski zawiadomiono, że na czele Zarządu Miasta stanie od 27 września do­tychczasowy nadburmistrz Drezna, Zörner[20]. Rozporządzenia Hitlera z 8 i 12 października two­rzyły ogłoszone oficjalnie 26 października 1939 r. tzw. Generalne Gubernatorstwo „dla okupowa­nych obszarów polskich”. Trwająca niespełna dwa miesiące wojskowa okupacja była dla Krakowa o tyle „mniejszym złem”, że zajęły go oddziały austriackie, a wśród wojskowych zwierzchników niemieckich zastępca prezesa Oddziału Krakow­skiego  PCK, płk St. Plappert (ur. w 1888 r.), odnalazł swych towarzyszy broni z armii austro-węgierskiej z okresu pierwszej wojny światowej i dzięki temu mógł „niejedno załatwić”,  jak np. opóźnienie terminu nakazanej natychmiastowej ewakuacji Szpitala Narutowicza i pomoc w środ­kach transportu dla tego celu, nie mówiąc już o interwencjach w sprawach aresztowanych. A w ogóle, jak pisze płk Plappert w swych nieopublikowanych wspomnieniach, „jak długo był w Krakowie raczej zarząd wojskowy, tak długo PCK, przynajmniej pozornie, był traktowany na zasadzie międzynarodowych umów (…); z chwilą przejęcia przez niemieckie władze cywilne pełnej władzy na terenach GG następowały coraz więk­sze ograniczenia działalności PCK”[21].

Gestapo, które wkroczyło w ślad za wojskiem, rozpoczęło „normalne” urzędowanie również w październiku; 14 dnia tegoż miesiąca zaareszto­wało w Bursie przy ul. Skarbowej 4 gdzie mieś­ciła się w dalszym ciągu Rezydencja jezuitów — ks. Kuznowicza — i tego samego dnia gestapow­cy przyszli do jezuitów, do Kolegium, aresztując i osadzając na Montelupich ojca rektora Mackę i ojca Bednarskiego. (Udało się wszystkich trzech wyrwać 24 października i ks. Kuznowicz zniknął z Krakowa, ukrywając się do końca okupacji [zmarł 26 marca 1945 r. w Czarnym Potoku, obecnie woj. nowosądeckie], natomiast 25 jezuitów aresztowano znowu w tym samym dniu, kiedy i prezesa Oddziału Krakowskiego PCK, Zygmun­ta Klemensiewicza, tzn. 10 listopada, tym razem już na męczeński pobyt w więzieniach i obozach, w wielu wypadkach zakończony śmiercią).

6 listopada 1939 w szpitalu na Skarbowej zja­wiła się niemiecka komisja i tego samego dnia — w ramach haniebnej „Sonderaktion Krakau” — został aresztowany naczelny dyrektor szpitala prof. J. K. Kostrzewski, a kiedy wrócił, zwolnio­ny po trzech dniach, zastał Szpital św. Łazarza i Kliniki przejęte przez cywilne władze niemiec­kie. Doc. Nowickiemu, który w pierwszych dniach listopada 1939 przybył do Krakowa ze swym ze­społem operacyjnym, nie pozwolono na objęcie Oddziału, którego był ordynatorem (przeszedł do Szpitala jenieckiego przy ul. Skarbowej 2/4), prof. Glatzel na razie kierował jeszcze swym od­działem chirurgicznym (do lutego 1940 r.), usu­nięto natomiast lekarzy Żydów i „do pomocy Niemcy dobrali sobie Ukraińców. Ci jako znają­cy miejscowe stosunki oddawali Niemcom swe usługi przez cały czas ich bytności w szpitalu”[22].

Zmiany te odbiły się na Szpitalu u Jezuitów, który jako Oddział XI został administracyjnie podporządkowany Oddziałowi Chirurgicznemu Szpitala św. Łazarza. Odwołano Kazimierza Czaj­kę, a na jego miejsce został wyznaczony również absolwent Wydziału Lekarskiego UJ, Włodzimierz Pruc, Ukrainiec. Wtedy też zapewne odszedł ze Szpitala u Jezuitów Adam Krakowski, ukrywał się, a potem wyjechał do Warszawy; co więcej, zamiast sióstr szarytek od 20 grudnia 1939 r. zo­stały skierowane do tego szpitala siostry służeb­niczki obrządku wschodniego (datę zanotował kro­nikarz jezuita), które, jak później wykazały fak­ty, miały przede wszystkim za zadanie „zorga­nizowanie” spośród chorych żołnierzy — Ukraiń­ców, głównie za cenę wszelakich udogodnień i ko­rzyści. Szło to jednak tak opornie, że zdołały za­pełnić na początku jedną niewielką separatkę, a ostatecznie — tylko trzy. Na szczęście prócz sióstr służebniczek i trzech świeckich Ukrainek pracowały pielęgniarki Polki, bez reszty oddane chorym żołnierzom bez względu na przynależ­ność narodową. Pomagały również siostry PCK, jak np. Wanda Beta, nie mówiąc już o „paniach z PCK”, jak Krystyna Siwikówna, Urszula Rozwadowska, Barbara Prohoska, Kmiecikówna (imienia nie zdołano ustalić) i wiele, wiele innych.

Na marginesie informacji o przydzieleniu do Szpitala u Jezuitów sióstr służebniczek obrządku wschodniego autor diariusza zanotował: „Niem­cy, jak mogą, faworyzują Ukraińców, ale czy to potrwa długo taka nieszczerość?”[23] W tych wa­runkach w sobotę, 24 grudnia, wypadła wigilia i pierwsze święta w niewoli. W Szpitalu u Je­zuitów PCK urządził dla chorych żołnierzy szcze­gólnie uroczystą gwiazdkę. Nie tylko dostarczono im paczki, podobnie zresztą jak na Skarbowej i w Szpitalu św. Łazarza czy na klinikach, nie tylko w każdym pokoju-sali urządzono choinkę, ale (na co nie można było sobie pozwolić na Skar­bowej, gdzie ze względu na dużą liczbę oficerów warta niemiecka była od listopada 1939 r.) chór studentów śpiewał w każdym pokoju kolędy, inne grupy chodziły z szopką, też śpiewając, a że i cho­rzy nie pozostawali w tyle, więc „cały szpital się rozśpiewał”. „»Takich Świąt« już chyba mieć nie będziemy (…) boć mimo radosnej zewnętrznej po­włoki myśl smutku bez tej jednej »matki« zawsze zostanie” — zapisał tego dnia nieoceniony autor diariusza, a na kilka dni przed świętami notował: „Uczciwe i bezinteresowne polskie studentki i stu­denci zajmują się tym przygotowaniem; ruch w domu niesłychany”[24]. Ów dzień wigilijny roz­począł się w Szpitalu u Jezuitów o 3 po południu, dopełniony pasterką o godzinie 12, zakończoną przez żołnierzy, jak zresztą co niedzielę, „Boże coś Polskę” śpiewanym głośno, donośnie, jakby i za tych, co z łóżek wstać nie mogli.

To były ostatnie dni ,,dobrych czasów”. Przy­szło zaostrzenie „kursu”, spowodowane wyda­rzeniem, które nastąpiło w Szpitalu przy ul. Skar­bowej 2/4 dnia 5 stycznia 1940. W sposób nie­pojęty zniknął chory z 16 ranami i 36 odłamkami w nogach, lotnik ppor. Feliks Szyszka (zsunął się po sznurze z okna pierwszego piętra, punktual­nie o 5.55 rano)[25]. W odwecie za tę ucieczkę na Skarbowej nie wpuszczono odwiedzających w przypadające na dzień następny święto Trzech Króli, a u jezuitów władze niemieckie 7 stycznia zabroniły śpiewać w szpitalnej kaplicy „Boże coś Polskę”, 8 stycznia z kolei zamieszkał „na stałe” w Szpitalu oficer niemiecki, a od 9 stycznia sta­nęła przy furcie warta wojskowa niemiecka, „zaj­mując do swego użytku pokój nr 3”[26]. Warta, tak jak i ta na Skarbowej, miała kontrolować wszystkich wchodzących i wychodzących.

Potem przyszły dalsze obostrzenia.. Dotyczyły one głównie mieszkańców Kolegium, z których każdy musiał posiadać legitymację-przepustkę z fotografią, aby ją okazać przy wychodzeniu i wchodzeniu. Wszystkie wyjścia, prócz furty, zostały zamknięte, by „żaden chory jeniec nie uciekł ze szpitala. By wyjść do ogrodu, trzeba Niemców prosić o klucze” — ze zrozumiałą go­ryczą zanotował autor diariusza, dodając jeszcze i tę informację: „radzi się wszystkim [zakonni­kom — A. M.], aby bez każdorazowego pozwole­nia nie kręcili się po skrzydle szpitalnym, gdyż podobno nasz widok źle wpływa na chorych — tak twierdzi komenda niemiecka”[27]. Warta przy furcie dla całkowitej, widać, pewności, zmieniała się, np. od 9 stycznia do 18 trzykrotnie, a zadania swe traktowała bardzo serio i kiedy przyjechał jezuita, student wydziału filozoficznego z Pozna­nia, przymknęła go przy legitymowaniu, gdy da­wał „niejasne odpowiedzi” (nie chciał się przy­znać, że jest jezuitą, a został zwolniony po dwu godzinach, po wyjaśnieniach ze strony zakonni­ków z Kolegium).

W tym okresie zarządzono również zupełne od­graniczenie jezuickiej introligatorni, a nawet istnienie kaplicy było przez jakiś czas zagrożone. Ostatecznie komenda niemiecka zdecydowała, że „w obrębie szpitala nie może mieszkać żaden z cywilnych i przejścia do Szpitala mają być zaszalowane”[28]. Mieszkania scholastyków, tzn. studentów teologii, którzy odbywali nadal swe stu­dia, na trzecim piętrze zostały zajęte przez cho­rych, pielęgniarki i obsługę szpitalną. Wreszcie ostatniego dnia stycznia 1940 r. warta przy fur­cie przeniosła się do wejścia od ogrodu przed kościołem. Odczuły tę zmianę przede wszystkim pielęgniarki, które przy trzydziestostopniowych mrozach musiały teraz przenosić o kilkadziesiąt metrów dalej jedzenie dla chorych z kuchni św. Łazarza.

Wszystkie te zarządzenia władz wojskowych były „zsynchronizowane” dla obydwu szpitali je­nieckich: tego na Skarbowej i tego u jezuitów. I tak do Szpitala na Skarbowej od 2 lutego 1940 r. został przydzielony oberzahlmeister, przy czym administrację pozostawiono nadal w rękach PCK w wyniku inspekcji przeprowadzonej przez dr. Nitscha, komendanta niemieckiego szpitala wojskowego, mieszczącego się w dawnym polskim V Okręgowym Szpitalu Wojskowym. Komisja lekarska odwiedziła również Szpital u Jezuitów i jednym z jej zarządzeń był nakaz zamknięcia przejścia dla służby szpitalnej nawet w sutere­nach.

Wszystkie te kontrole i komisje pozostawały w związku z planami podporządkowania Szpitala u Jezuitów pod zarząd Szpitala na Skarbowej i to łącznie z aprowizacją. Dowodzi tego fragment pisma kierowniczki administracji Szpitala na Skarbowej z ramienia PCK do płk. Plapperta, zastępcy prezesa Oddziału Krakowskiego PCK, z 29 stycznia 1940 r.: „Prawdopodobnie Szpital Ojców Jezuitów przejdzie pod zarząd tutejszej administracji łącznie z aprowizowaniem. Do nas przeniesiony być nie może, jakkolwiek mamy w tej chwili 175 wolnych łóżek, a chorych w Szpitalu Ojców Jezuitów jest 140, w najbliższych dniach bowiem ma przybyć transport około 400 chorych z Niemiec, którzy mają być częściowo umieszczeni u nas, a częściowo u Ojców Jezui­tów”[29]. (Transport, o którym mowa, istotnie przy­szedł z Niemiec, ale dopiero 3 października 1940 i to wyłącznie do Szpitala u Jezuitów, ponieważ Szpital na ulicy Skarbowej został zlikwidowany 15 sierpnia 1940 r.).

A w Szpitalu u Jezuitów, jak poprzednio, „le­czono zranienia i złamania, zakładano opatrunki gipsowe, zmieniano opatrunki, wykonywano drob­ne nacięcia (…). Większe zabiegi operacyjne wy­konywano u tych rannych na Oddziale Chirur­gicznym Szpitala przy ulicy Kopernika 21. Cho­rych po kilku dniach przenoszono z powrotem na oddział” do jezuitów[30]. Czasem przewożono ich bezpośrednio po zabiegu i wtedy, wciąż jesz­cze pod wpływem narkozy, z reguły, ku radości przewożącej siostry i przechodniów, na ulicy Ko­pernika śpiewali „Jeszcze Polska nie zginęła”[31].

Chorych żołnierzy z racji nadzoru wojskowych władz niemieckich odwiedzali u jezuitów — po­dobnie jak na Oddziale św. Łazarza oraz w klini­kach — lekarze niemieccy. Pierwszym był Stabsarzt dr Hayek (imienia nie zdołano ustalić) na przełomie października i listopada 1939. We wspo­mnieniu jednej z sióstr-pielęgniarek został po dzień dzisiejszy z owym wiele mówiącym, pięknym gestem, zlecił mianowicie jednemu z rannych dożywianie dużą ilością orzechów, a kiedy siostra odpowiedziała po prostu, że nie dysponuje nimi, następnego dnia sam przyniósł paczkę orze­chów i wyjaśnił jakby od niechcenia, że żona mu je przysłała[32].

Po nim był krótko, ten sam, co na Skarbowej stale urzędował, dr Lorenz. Jak stwierdza dr K. Smolarski, zaproponował lekarzom, by jeśli nie mogą się porozumieć z nim po niemiecku, mówili po angielsku; był „uderzająco grzeczny i uprzej­my w stosunku do nas”[33]. (Dr Lorenz, mieszka­jący od lat w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w lecie 1939 r. wybrał się w podróż poślubną do Vaterlandu, a że miał obywatelstwo niemieckie, został zmobilizowany. Swego nieukontentowania z obrotu sprawy nie ukrywał, co miała okazję stwierdzić pisząca te słowa, pracująca w tym okresie jako pielęgniarka-ochotniczka w Szpitalu na Skarbowej).

Trzecim był dr Riese, który pozostawił — nie tylko w pamięci prof. Kostrzewskiego[34], ale i le­karzy, sióstr i chorych, zarówno w Szpitalu na Skarbowej, jak i u Jezuitów — jak najlepsze wspomnienia, na które w pełni zasłużył swoją fachowością, taktem i życzliwością dla Polaków. Dr Smolarski pisze o nim: „był dość surowy i wy­magający, ale rzeczowy i sprawiedliwy”[35]. Po nim przyszedł dr Stracker „o typowo wiedeńskiej mentalności”, jak to określił tenże dr K. Smolar­ski, który o trzech pierwszych wydał następującą opinię: „muszę im wszystkim oddać sprawiedli­wość, że byli to przede wszystkim lekarze, nie stwierdzało się u nich cienia nacjonalizmu”[36]. (Należy dodać, że dr Riese był również wiedeń­czykiem).

W lutym 1940 r. Niemcy oddali kierownictwo Oddziału Chirurgicznego dr. Filipczukowi. Ponie­waż pisząca tę relację miała osobiste przykre do­świadczenia z dr. Filipczukiem (takiej formy na­zwiska używał wtedy), obawiając się mimowolne­go subiektywizmu przytacza in extenso wypo­wiedź prof. Kostrzewskiego[37]: „Dr Filipczuk pracował przed wojną jako najmłodszy asystent i nie był ani uprawniony, ani przygotowany za­wodowo do kierowania tak wielkim oddziałem. Początkowo ulegał on sugestiom polskich star­szych asystentów, później jednak nabrał tupetu i jego działalność chirurgiczna dawała bardzo nie­korzystne wyniki dla polskich chorych. Prócz te­go wprowadził on na oddział wielu lekarzy ukraińskich, zupełnie nie przygotowanych chi­rurgicznie, i pozwalał im wyżywać się operacyj­nie na polskich chorych. Równocześnie z wyży­waniem się ukraińskich lekarzy nie dopuszczał do operacji, a później złośliwie usuwał lekarzy polskich. Cały ten zespół lekarzy ukraińskich pod przewodnictwem dr. Filipczuka zaznaczał się przewagą polityczną nad Polakami i należał do współrządców Szpitala, wykazując wszędzie ini­cjatywę i gorliwość dla Niemców”. Niemniej w szpitalnej kaplicy u jezuitów i w lutym, i w mar­cu odbywała się jeszcze msza św., natomiast kazano usunąć z sal szpitalnych obrazy religijne, pozwalając jednak zostawić krzyże. 5 marca zaś „władze szpitalne niemieckie nie pozwoliły słu­chać spowiedzi chorych ani wielkanocnych, ani okazyjnych, np. in articulo mortis. W ostatnich wypadkach twierdzą, że może się wyspowiadać przed Panem Bogiem”[38].

Co gorsze, z wartą niemiecką jezuita brat Szbert miał kilka nieporozumień, a 9 marca 1940 wykryli u jednej z pielęgniarek (nie służącej, jak podaje diariusz) radio-detektor, które tenże brat jej pożyczył. „Niemiłe dla domu następstwa wy­niknąć mogące z podobnych spraw radziły, by z Krakowa wyjechał” — w ten uskromniony spo­sób odnotował to groźne zajście prowadzący dia­riusz[39]. Być może, w związku z tym zabroniono z kolei wygłaszać kazań do żołnierzy. ,,Czyta się tylko ewangelię” — informuje notatka w diariu­szu z dnia 24 marca 1940 r.

Na początku kwietnia rozpoczęto jednak prze­wożenie chorych żołnierzy ze Szpitala u Jezuitów do Szpitala na Skarbowej. Pod datą 9 kwietnia czytamy w diariuszu: „zlikwidowano u nas szpi­tal wojskowy. Obsługa jednak zostaje, bo przy­wiozą chorych z różnych klinik od Łazarza”[40] już zadomowili pod opieką życzliwych i odda­nych pielęgniarek i sióstr PCK, znalazło wyraz w fotografiach zbiorowych robionych „na pa­miątkę”, z datami właśnie 9 i 10 kwietnia.

Teksty zapisów dedykacyjnych dla jednego z chorych, Tadeusza Henzla, są najlepszym świa­dectwem stosunku zespołu pielęgniarskiego (z wy­łączeniem sióstr nie-Polek) do chorych żołnierzy. A oto niektóre z nich: „Od niedobrej, która tak nielitościwie rękę łamała” — s. Jaszczykówna; „Milutkiej dziewczynce — Henzlowi na pamiątkę, przybrana mama, siostra z Czerwonego Krzyża”; „Bardzo miłemu »Batiarowi« ze Lwowa — siostra Paprocka”; „kierownikowi chóru — Zofia Hoerner”; „Miłemu dzieciakowi — siostra Krawczykówna”; „Dzielnemu Bohaterowi — siostra Anie­la”; „Swojemu pacjentowi — K. Gałkówna”; „Pacjentowi z III piętra — M. Górkówna” i jakże wymowna dedykacja: „Jednemu z tysiąca, bohaterowi, cierpliwemu pacjentowi na pamiątkę — S. Hofsass”. I wreszcie samo już tylko nazwisko, bo miejsca nie starczyło: Fortuna Karolka”[41].

Siostra Hofsass nie pomyliła się: Tadeusz Henzel, zwolniony potem ze Szpitala na ul. Skarbo­wej, jako inwalida, 22 lutego 1941 ożenił się właśnie z jedną z dziewcząt, która, podobnie jak inne, z ramienia PCK przychodziła do chorych. Aresztowany przez gestapo 28 października 1943 r., jak podaje żona, ale raczej należy przy­jąć za Wrońskim[42] i za Kostką-Dąbrową[43] datę 29 — został rozstrzelany w grupie 10 więźniów przywiezionych z Montelupich „pod dworcem to­warowym” [44]. Ponieważ nazwisko Tadeusza Henzla nie figuruje w obu wspomnianych wyżej publi­kacjach, gdyż nie wszystkie nazwiska zdołano ustalić, niechże więc te słowa starczą mu za epi­tafium.

O stosunku zaś chorych żołnierzy (głównie sze­regowi!) do sióstr w Szpitalu u Jezuitów świadczą z kolei wymownie ich wpisy „ku pamięci” w zwykłym brulionie, który, jak widać, miał speł­niać rolę sztambucha. Dokonane zostały w okresie od 8 do 28 marca 1940 r. i tylko jeden pochodzi z 13 czerwca 1940 r. Autorzy tych wpisów, z wy­jątkiem jednego, mają poważne trudności nie tyl­ko ze stylem, ale i ortografią, a czasem wręcz z językiem polskim; wszyscy jednak chcą dać wyraz swojej wielkiej wdzięczności i to mową… rymowaną! „Wiersze” te, mimo ich rozbrajającej czasem nieudolności, mają swoją wymowę — są prawdziwe. Druga cecha charakterystyczna tych „pamiętnikowych” wypowiedzi — to patriotyzm, i to bez względu na to, czy autorzy ich pochodzą spod Zbaraża, Wilejki, ze Śląska czy spod Zawoi.

Na przytoczenie zasługują właściwie wszystkie, ale choć niektóre trzeba poznać[45] (we wszystkich cytatach celowo, dla podkreślenia autentyzmu zachowano ortografię i styl, jak w oryginale).

Dn. 8 III.

„Gdybym miał milion piór

Użyłbym dla siostry sławy

I choćbym miał cały świat

Oddałbym ci go cały

A gdybym miał tysiące ust

Kwaliłbym cię nimi

Bo pragnę dla siostry szczęścia

Gdy się świad odmieni

Bo tyle zapłaty dla serca dobrego

Od żołnierza tak nieszczęśliwego

Na pamiątkę napisał

Dla  drogiej i  kochające  Siostry

Bywalec Stanisław”[46].

Rezerwista, Wąska Gronyk, pisał, że na grobie każe sobie posadzić „róży i kalinę” i ptaszki będą przylatywać „z weścią o siostrzyczce”. Żołnierz Żyd, z amputowaną nogą, Wilhelm Finkelstein, 9 marca 1940 r. dziękował, że siostra pielęgno­wała go „z dobrym sercem siostry”, jego, „bra­ciszka z przypadku”. Inny prosił 10 marca o wybaczenie, iż pisze krzywo o tym, że „siostra w pamięci nie przeminie, chyba, że słońce i ziemia zginie”, krzywo, „bo ręka z szyny nie dostaje”. Stefan Pużyło, po amputacji nogi, Białorusin, żar­tobliwie dziękował: „Siostra łamie nogi i gimna­stykuje, com się nacierpiał, ale nie rzałuję”.

Ranny żołnierz wilnianin, Konstanty Milewicz, wspominał romantycznie o , „szpitalnych marze­niach zdradnych”; Bronisław Lichtarowicz (21 marca 1940) zapewniał: „Gdy uścisk twej ręki żołnierz wyczuje (przy mierzeniu tętna!), Uśmie­cha się szczęśliwy nawet bulu nie czuje”. „Ranny żołnierz z Mołodeczna” szczególnie gorąco dzię­kował siostrze za patefon, który „dla rozwesele­nia rannych im wypożyczyła”, ale i za „masa­rze”! Piotr Łabaty, Białorusin (podobnie jak Pu­żyło bez efektu namawiany przez siostrę Józefę na „ukrainizm”, za co im się odpowiednio rewan­żowała): „Siostrzyczce-ochotniczce, na pamiątkę, w dowód uznania za Jej bezgraniczne poświęce­nie w opiece nad rannym żołnierzem polskim” podziękowanie składał i wiersz napisał:

„Jesteś nam przykładem Kochana Siostrzyczko

Bo praca z rozkazu to jeszcze nie wszystko

Tyś nam pokazała jak pracować trzeba

Ażeby po śmierci dostać się do nieba”.

28 marca 1940 Maćków radził:

„Choć cię los rzuci

nie narzekaj nigdy

tylko kochaj swojej Ojczyzny

Gdy przyjdzie dla nas

Upragniona chwila

Spotka cię od polaka nagroda miła

Co serce czuje to piuro piszy

Życzę ci tego z całej duszy”

Wspomniany już Tadeusz Henzel, ten ze Lwo­wa, pisał:

„Dobrą jesteś Siostrzyczko Kochana

Bo pracujesz koło nas

Od wieczora do rana

Kocham cię za to

I nie zapomnę nigdy

Bo się poświęciłaś dla Polaków ojczyzny”

Jedyny, który nie miał kłopotów z ortografią, Gliwiński, z nagłówkiem „dobie wojennej”, a za­kończeniem „Kochanej Siostrze” dał również wy­raz patriotycznym uczuciom:

,Jeśli Cię w życiu boleśnie kto zrani

I w sercu powstanie blizna

Wspomnij, że stokroć więcej

Cierpiała nasza Ojczyzna”.

Dramatycznie brzmi, to co napisał 26 marca 1940 „Żoł. Nieznany”:

„Straszną ranę nam zadano

Naszą Matkę znów zdradzono

A ta rana nie na ręce

Tylko w sercu jest

Z Tobą mówi się tak mile

Więc przyjdź czasem choć na chwilę

By zapomnieć o tem

Bo gdy przyjdą te dni jasne

Tak z tęsknotą wyglądane

Mnie nie stanie na tej ziemi

Bo mi serce pęknie”.

 

Inny jeszcze pacjent, Ignacy Buter („Pisałem-sia dnia 9 III 1940”), wypełnił niewyraźnym pismem, dla siostry, całe trzy strony zeszytu. Odma­lował swoją oporną polszczyzną barwnie, jak to niekiedy bywało w Szpitalu u Jezuitów: „Kiedy po latach miniony, jak będzie mile wsponić Sio­strze swojich pacyjentów nad którymi Siostro zmarnowała niejeden dzień, niejedną noc. Jak było Siosrzyce mile słuchać te jęki, te krzyki, te stuki krzesłami w drzwi. I w tedy Siostra mu­siała wzrywatsia w nocy z pościeli i lecić na salę piąte i Paczeć z przestrachu co tam jest. A ja jak byłem najzdrowszy Opowiadam. Siostrzyczko to pan Deszyński Z ni wytrzymania wielkiego bylu rany, Biw krzesłami do dźwi. I w tej samej nocy obudzili pana Doktora Czajką, Aby uspokojiw bul panu [nieczytelne — A. M.] Deszyńskiemu”.

W dalszej części tego zapisu Ignacy Buter opo­wiada o swojej żołnierskiej doli: „Gdm został ranny 15 IX 1939 na polu koło Dzikowa, wten­czas już zapadał zmrok robiłosia ciemno i nie było kołomie nikogo, tylko Dwa psy nieznajome mnie, byli najlepszymi przyjaciółmi mojimi. I od czasu do czasu zaglądali namniei Lizali moje rany. Więc w nocy o godzinie 10 przyszet sanitet niemiecki zabrali mnie do Jarosławia. W Jarosła­wiu miałem bardzo Dobrą siostrę, myślałem że już nigdzie niebędzielepszej, Lecz nie zostałem prze­wieziony. Do Kraków no OO Izujici i tam spo­tkałem Siostry naprzykład Górkównę i Siostrę Świtalską to najlepsze i najdrosze siostry z całego szpitala których nigdy nie zapomnę. Na tym kończę swoją powieścią. Niech pon Bok Sio­strze daje szczęście A mnie powrotu do domu. I zawsze opowiem o siostrze nie jednemu. Więc proszę wybaczyć za te pisanie. Bo nie jestem Poetem ani pisażem. Lecz byłem st. strz. Z B.O.N.K.O.P. Wilejka” (baonu ON KOP).

I jeszcze ten ostatni „wpis”, Wajnberga, wielce charakterystyczny, na wewnętrznej stronie okładki zeszytu-sztambucha: „Kto szostry kocha wiece i jest wdzięczniejszy za jej trudy i stara­nie niech się wpiszy o kartkie dalej. Już nadej­dzie chwilaco ja się musie z najdrożsu szoszciec-ko porzegnacz i pojechacz do cywila. Chcę ko­niecznie pisacz serdecznie życienie za jej trudy i zmartwienie”.

Pełne wyrazu są również listy pisane do sióstr po opuszczeniu szpitala. I tak z listów, które się zachowały i do których udało się dotrzeć, wy­mowny wielce jest list wspomnianego już By­walca[47] z 16 maja 1940 r. A oto on we frag­mentach z zachowaniem autentycznej pisowni i stylu: „Kochana Siostro niech mi siostra wyba­czy że się tak wyrażani ale naprawdę ze siostrą tak pokochałem jak własną siostrą jak własne dziecko bo widziałem siostro wtobie naprawdę szczyrą i prawdziwą polką i gorliwą opiekunką polskich biednych rannych żołnierzy nigdy siostro bo już siostrą zwać cię bynda zawsze ale twej gorliwości twego poświęcenia nie zapomną może siostra nie uwiezy ale niema dnia niema wieczoró żebym o siostrze nie mówił i nie myślał może nie każdy droga siostro dopaczyl się w tobie tą wartoś jaką poczebuje nasz kraj nasza ojczyzna, ale ja siostro zobaczyłem to wszystko w tobie co ma posiadać panna czysta i prawdziwa polka i nie zapomnę nigdy siostry (…) Smutny los spotkał naszą kochaną Ojczyzną ale nas kalek może jesce smutniejszy bo ojczyzna mam nadzieją nie długo odżyje jeszcze piękniejsza i większa ale my już nigdy, zebrać strach żyć nie ma jak ale wola boża i kropka”.

Mimo tej niedoli, bo Stanisław Bywalec miał żonę i małe dzieci, interesują go „sprawy ogólne”. Prosi, by mu napisać „jak tam Kraków (…) napi­sać słowo, a ja mądry byndę bo nie można wiele pisać”. Na osobnej karteczce prosi również, by „pozdrowić siostrą Jaszczykówną i Zdybkówną, siostrę Klarą, lekarzy Koniora i Czajków”.

W innym liście (z 30 VI) „Do najdroszsze Sio­stry” pisał co prawda o chorej nodze, która po dwu tygodniach leżenia wygoiła się „do porząd­ku”, ponawiał dziękczynienia dla siostry, życzył, by Bóg błogosławił jej „wdalszy owocny pracy kturą poświącasz dla biednych i nieszczęśliwych polskich kalek”, ale i pisał również: „(…) siostro droga niemasz pojęcia jak smótno i boleśnie jest mi gdy sobie myślą i zastanawiam się nad wszy­stkim obecnem Siostra wie co mam na myśli i nie piszę wiency gdyż wiem że siostra wszystko sobie dopowie. U nas w Zawoi nie ma nic nowego wszystko głócho smutno Ze naprawdę żyć się nie kce”. Załączał pozdrowienia dla „pana doktora Koniora nie wiem dlaczego ale mam bardzo dużo zaufania do p. Koniora”. Siostrze życzył nagrody „na tym i na drugim świecie” za „twe gorliwe poświączynie dla najnieszczęśliwszych i naj­smutniejszych dzieci naszej ziemi”.

A choć, jak w jednym ze swoich listów, za­strzegał się, aby to, co pisze, „czytać jak można boto jak góral toi jacy po góralsku pisze i te litery to góral zawsze ma inne i nie na swoim miejscu ich stawio”, to przecież z tych „liter nie na swoim miejscu” bije niekłamana miłość do ziemi, na której żyć mu wypadło.

Nie tylko smutno i głucho było w Zawoi, ale w ogóle powrót do okupacyjnej rzeczywistości był trudny po pobycie w szpitalu, który stanowił jakąś wyspę na tym morzu okrucieństw rozgry­wających się poza jego murami, był miejscem, gdzie można było śpiewać patriotyczne piosenki (chórowi przewodził Henzel), gdzie niewidomy Kuroś, ten sam, który dał się ostatecznie, choć z płaczem, namówić pielęgniarkom na wpis na volkslistę (warunek wyjazdu do Wiednia na ope­rację oczu), rzewnie grał na organkach, gdzie Imiołek, wesołek szpitalny, rozweselał chorych, naśladując lekarzy, przeprowadzając w roli „pro­fesora” operacje, w czasie których pacjent krzy­czał w niebogłosy, choć wielce uciesznie, gdzie cały zespół pielęgniarski robił wszystko, by ulżyć ich doli.

Skład tego zespołu stanowiły siostry-pielęgniarki zawodowe, z ukończoną uniwersytecką Szkołą Pielęgniarek w Krakowie, z Janiną Świtalską (pierwsza przełożona pielęgniarek) i Kazi­mierą Gałkówną (druga z kolei przełożona) na czele. Prócz nich Janina Paprocka, Michalina Jaszczykówną i Wanda Stryjeńska, obie po pierw­szym roku uniwersyteckiej Szkoły Pielęgniarek, cała grupa położnych-pielęgniarek, a to Włady­sława Bełżkówna, Karolina Fortuna, Zofia Hoerner, Hotfsass i Zdybkówną, których imion nie zdo­łano ustalić, Bronisława Zambroń, Aniela Warze­cha i pielęgniarki ochotniczki: Mieczysława Górkówna po trzecim roku matematyki, studentka UJ, Halina Rybarkiewicz, a przejściowo ze Śląska Mary Bogacka i Rrawczykówna, której imienia też nie zdołano ustalić.

W kwietniu do Szpitala u Jezuitów zaczęto zwozić z innych oddziałów chorych nie żołnierzy, a 11 kwietnia o godzinie 14.30 warta niemiecka opuściła szpital, choć, jak się okaże, nie definityw­nie[48]. Z kolei na skutek nowych zarządzeń nie­mieckich, w maju, zaczęto dla odmiany przewo­zić chorych żołnierzy ze Szpitala na Skarbowej do Szpitala u Jezuitów, jak również co cięższe stany na dawną Klinikę Chirurgiczną. W diariu­szu[49] pod datą 17 maja zapis: „Do naszego szpi­tala przyniesiono 50 żołnierzy Polaków ze szpi­tala ojca Kuznowicza”. Określenie „przyniesiono” nie jest przypadkowe, gdyż byli to, w najlepszym wypadku, ci, co z trudem zaczynali chodzić. I dla nich znowu w najbliższą niedzielę ojciec Górszczyk odprawił mszę św., a że warty już nie było, przedtem jeszcze „spowiadał ich, gdyż wie­lu nie miało okazji odbycia spowiedzi wielkanoc­nej” [50]. (Wielkanoc w r. 1940 wypadła 25 marca). To ostatnie stwierdzenie wymaga wyjaśnienia. Istotnie w Szpitalu na Skarbowej, w miarę za­ostrzania się kursu, zamknięto kaplicę, a ojcu Sobasiowi, który wraz z bratem Kulpą mieszkał na­dal w Rezydencji, w Bursie, ograniczono możli­wość działania. To nie przeszkodziło, że spełnia­jąc gorące życzenie chorych, na każdym piętrze, w jednej z największych sal, siostry urządziły w maju ołtarzyki, i choć bez obecności ojca Sobasia, codziennie o tej samej porze w najwyższym modlitewnym skupieniu odbywały się „taki”, jak mawiała wilnianka,, siostra Justyna Juchniewicz, nabożeństwa majowe.

W tym samym okresie w Szpitalu u Jezuitów rygory były łagodniejsze i nadal w miesiącach maju, czerwcu, lipcu w kaplicy szpitalnej odpra­wiali msze św. ojcowie Raba, Górszczyk, Bulanda, (Godaczewski, który poprzednio przeważnie speł­niał tę posługę wobec żołnierzy, zmarł na serce w nocy 29 kwietnia 1940 r.), chociaż na Kolegium spadały nowe ciosy. 20 czerwca wrócił wprawdzie z więzienia w Wiśniczu Nowym rektor ojciec Macko (inni zostali wywiezieni do Oświęcimia), ale 8 lipca gestapo zabrało znów ojca Bednar­skiego i brata Rabicha, którzy po miesiącu zostali wywiezieni z Krakowa.

Przewożenie chorych żołnierzy do Szpitala u Jezuitów i do klinik było zapowiedzią ostatecz­nej likwidacji Szpitala na Skarbowej, której — mimo wszystkich wysiłków ze strony PCK — nie dało się uniknąć. Przywiązanie chorych do tego szpitala było rzeczywiście wzruszające; cho­rzy „wyciągowcy” zażądali wręcz, by mogli za­brać kwiaty, które każdy z nich (jednakowe!) miał na szafce nocnej. Kolorową plamą znaczyły się na noszach, na których ich wynoszono. Na nowych miejscach ci „ze Skarbowej” trzymali się razem, co więcej, wymagali wręcz, by „ich” sio­stry ze Skarbowej odwiedzały ich, a jeśli nie przychodziły, to pisali listy, jak ten z kliniki przy Kopernika pod 40., napisany w imieniu ich wszy­stkich przez jednego z najkulturalniejszych i najcierpliwszych chorych, Zenona Bebla, 20 sierpnia 1940 r.[51]: „Kochana Siostrzyczko! Co się stało, że nas Siostrzyczka już tak dawno nie odwiedza? Wyglądamy z dnia na dzień, ale nadaremnie. Czy się broń Boże nie stało coś złego (…). Jeśli Sio­strzyczka nie może być u nas, to bardzo prosimy o napisanie kilku słów, żebyśmy wiedzieli, co się z Siostrzyczką dzieje? U nas nic ciekawego nie słychać (…). Od kilku dni znów zacząłem trochę chodzić, Zefir [jeden z chorych — A. M.] rów­nież zaczyna stawiać pierwsze kroki. Ogólnie wszyscy ze Skarbowej czują się dobrze (…)[52].

Najwięcej jednak chorych przewieziono ze Szpitala na Skarbowej do Szpitala u Jezuitów. 9 sierpnia prowadzący diariusz zanotował: „Z ko­legium dano do szpitala, który znajduje się w głównej części naszego domu, 19 stołów, etażerek i krzeseł dla nowego transportu rannych oficerów polskich”[53]. Od 15 sierpnia 1940 Szpital nr 521, Szpital PCK przy ulicy Skarbowej  2/4 przestał istnieć. Z personelu lekarskiego nikt nie przeszedł do  jezuitów”, z personelu pielęgniarskiego nato­miast przeszły siostry: Monika Iskrzycka, Helena Sudzikówna, Justyna Juchniewicz, z pielęgniarek ochotniczek Aleksandra Mianowska i Ukrainka Krystyna, której nazwiska nie można było usta­lić. Janina Pigoniówna, od 6 lipca 1940 r. już Biernacka, jako instrumentariuszka została przy­dzielona do dr. Filipczuka (gdzie pracowała do kwietnia 1941), a Kazimierz Biernacki z admini­stracji szpitala na Skarbowej dostał się do księ­gowości Szpitala św. Łazarza.

Na brak pracy siostry „ze Skarbowej” nie mo­gły się uskarżać; miały bowiem obok swoich dawnych chorych również chorych cywilnych, przewiezionych z innych oddziałów św. Łazarza. Były to przeważnie nieuleczalnie chore kobiety, np. staruszka z kompletną sklerozą przykuta do łóżka, wiejska kobieta z raną nowotworową na piersi, to znów najtragiczniejsza może z nich, bo 28-letnia zaledwie Chmielnicka z raną nowotwo­rową odbytu wielkości buta narciarskiego. Pie­lęgnacja tych chorych wymagała szczególnego hartu, kiedy wiadomo było, iż żadne wysiłki na nic się nie zdadzą i może dlatego właśnie siostry nie żałowały trudu, a nawet zdobywały się na uśmiech i to nie ten zdawkowy, ale ten, który wywołuje dobroć.

Do tych nieuleczalnie chorych doszły nieba­wem nowe transporty, ja więc z zabranego przez Niemców Sanatorium KBK w Zakopanem (po­wstało dzięki akcji działającego już od r. 1917 Książęcego Biskupiego Komitetu, powołanego przez ks. metropolitę Adama Sapiehę, a nowy gmach został oddany do użytku w 1934 r.) dzieci z gruźlicą kostną, dorośli z Sanatorium Akade­mickiego i innych. Wśród dzieci, spragnionych serdeczności — Michaś, syn samotnej matki, z rączką w gipsie, czekający cierpliwie na przyj­ście siostry z jego sali przy bramie Szpitala (ryc. 2). Elżbietka z chorą nóżką, kuśtykająca pracowicie, uczepiona fartucha pielęgniarki i wie­le innych tak małych, że na bolesne opatrunki przynosiło się je na rękach. Wśród dorosłych zwracała uwagę chora w gipsowym łóżeczku z gruźlicą kręgosłupa, Porodko, była pielęgniarka Sanatorium Wojskowego w Otwocku, cierpliwa, wdzięczna za każde dobre słowo, czujna, nieufna tylko w stosunku do pielęgniarek Ukrainek.

Nieufność ta była w pełni uzasadniona, gdyż w Szpitalu u Jezuitów obok przełożonej pielęgnia­rek była druga przełożona, właśnie wspomniana już wyżej służebniczka obrządku wschodniego, sio­stra Józefa. Do niej należały sprawy wyżywienia chorych (diety!), ona władała magazynem, a pew­na poparcia dr. Filipczuka nie ukrywała swej nieżyczliwości ani w stosunku do pielęgniarek (Polek!), ani wobec żołnierzy Polaków, nie mó­wiąc już o tych, którzy pochodzili z kresów wschodnich, a nie chcieli ulec jej namowom i za­deklarować się jako Ukraińcy.

Złośliwości jej przybierały różne formy: nie dostawali diet ci, którym to zlecono, nie wyda­wała rzeczy z magazynu, jak mundur czy pan­tofle dla tych, którzy już mieli zacząć ćwiczenia w chodzeniu, nie zostawiała w magazynie pod­ręcznym ani jednej sztuki czystej bielizny oso­bistej czy pościelowej itp. Narażało to siostry pielęgniarki, jak Jaszczykównę czy Górkównę oraz autorkę tego artykułu na ustawiczne kon­flikty; wreszcie pewnego dnia ta ostatnia zapy­tała siostrę Józefę, dlaczego tak źle traktuje żoł­nierzy Polaków, skoro nikt z nas, ani PCK nie robi żadnych różnic, spiesząc z pomocą polskim żołnierzom bez względu na to, czy uważają się za Ukraińców, czy nie. Ta pozornie błaha sprawa przybrała jednak przykry obrót: zaczęło się od wezwania do dr. Filipczuka,, który nie szczędził ostrzeżeń-gróźb, a skończyło na aresztowaniu przez gestapo 4 grudnia 1940 r. właśnie w chwili wychodzenia do pracy do Szpitala.

Że siostra Józefa dała się dobrze we znaki cho­rym żołnierzom, świadczy również fragment z li­stu cytowanego już górala spod Zawoi, Bywalca, który m. in. pisze do siostry-pielęgniarki 16 maja 1940 r.[54]: „jeśliby siostra mogła w przyszłości wiedzieć to proszę kany się byndzie obracała ta przełożona to proszę notować żebyśmy mogli jej odwdzięczyć jeżeli powróci Ojczyzna”.

(Oczywiście postawa Ukraińców w tym Szpita­lu nie odzwierciedla zachowania się ich całego narodu w ogóle w czasie II wojny światowej).

Trzy cywilne siostry Ukrainki (czwarta, Kry­styna, doszła ze Skarbowej) starały się swoją nie­życzliwość maskować — tylko jednej z nich to się nie udało i to w przeddzień aresztowania pi­szącej o tym. Natomiast kierownik Szpitala u Je­zuitów, Włodzimierz Pruc, w odczuciu polskiego otoczenia miał „podwójną twarz”. W każdym ra­zie z nim bezpośrednio pielęgniarki konfliktów nie miały, a w rozmowie z piszącą te słowa, bez świadków, podkreślał zawsze, że żadne „rozgryw­ki” nic go nie obchodzą i czeka tylko końca woj­ny, by stąd wyjechać.

3 października 1940 r. przybył wreszcie ów zapowiadany już pod koniec stycznia administra­cji Szpitala na Skarbowej transport polskich jeń­ców z Niemiec. Tego samego dnia ulokowała się znowu przy bramie szpitalnej warta niemiecka. Transport składał się z przeszło 300 oficerów oraz szeregowych, wszyscy z gruźlicą płuc i gardła. A przecież byli to nie tak dawno jeszcze zdrowi ludzie — kategoria „A”! Opowiadali, jak to się stało. W czasie tej szczególnie surowej zimy trzy­mano ich pod namiotami. Przyszły zaziębienia, grypy i przy konsekwentnym niedożywieniu — gruźlica. Tylko nie wiadomo dlaczego od końca stycznia do października zwlekano z odesłaniem ich do kraju, a kiedy wreszcie dotarli do Krako­wa, umierali tak, jakby im tylko na te drogę sił starczyło: jeden w bramie Szpitala, inny już na sali, kiedy go zawiadomiono, że żona jest przy wejściu, jeszcze inny wstrzymał się z odejściem o parę godzin, tyle, by popalić listy i uporządko­wać dobytek”. Żyd-żołnierz z gruźlicą gardła nie mógł już mówić, wodził tylko za lekarzami i sio­strami proszącymi oczyma; młody jeszcze zupeł­nie Wielgasiewicz w czasie krwotoku ostatkiem sił, rwącym głosem błagał, że on jeszcze chce dojechać do mamy!

Siostry w obliczu tego zmasowanego cierpienia stanęły wobec nowych zadań. Najtrudniejsze z nich — to było zachowanie pogodnego, budzą­cego ufność wyrazu twarzy, bo ci chorzy w oczach lekarzy, w oczach sióstr nie tylko w słowach szu­kali nadziei, że mimo wszystko żyć będą. I tej nadziei starano się dopomóc. Pisząca to udała się do swego profesora z gimnazjum, ks. dr Włady­sława Kulczyckiego, wikarego parafii św. Miko­łaja, a ten w najbliższą niedziele zaapelował z ka­zalnicy o przyjście z pomocą. I krakowianie zdali znowu „na piątkę” egzamin z ofiarności: znoszo­no szynki, słodycze, nawet torty, owoce i wreszcie pieniądze. Te ostatnie przeznaczało się na zakup w najbliższym sklepiku na ul. Kopernika mleka i masła.

Po wczesnej, szpitalnej kolacji odbywało się codziennie „obligatoryjne” dożywianie. Chodzący gromadzili się w jednej z największych sal, do leżących roznosiło się półlitrowe kubki mleka z jak największą ilością masła, potem dochodziły sprawiedliwie rozdzielane inne smakołyki. Do sal najciężej chorych, którzy nie wstawali z łóżek, tacę z „dożywianiem” nosił siostrze mianowany przez kolegów „adiutantem” (miał dziury w płu­cach, ale te płuca zdradzały tendencję do „zawłókniania się”), gdyż był jeszcze dość silny, najmłod­szy rotmistrz 3 pułku szwoleżerów w Suwałkach, Adam Malewski. Z kolei siostra miała okazję podziwiąc stosunek tego człowieka do chorych, zwłaszcza szeregowych. Było w nim coś z ser­deczności już nie wzorowej pielęgniarki, ale matki.

Nad transportem gruźlików objęli pieczę leka­rze specjaliści, między innymi dr Tadeusz Obtułowicz. Ze strony PCK trwała nadal opieka przy­chodzących systematycznie pań, z Karoliną Lanckorońską na czele, która załatwiała prośby i wszelakie życzenia chorych (przychodziła m. in. i Jarzynówna, która zupełnie samotnym por. Sobczakiem, w bardzo ciężkim stanie, szczególnie się zajęła, a potem wyszła za niego za mąż). Stop­niowo zwalniano silniejszych, zwłaszcza tych, co mieli rodziny, do domów, innych kierowano do sanatoriów, czym się zajmował PCK. I tak np. jeden z najmłodszych oficerów, Kazimierz Załoga-Błażewicz, 10 grudnia 1940 r. już z sanato­rium w Świdrze pod Otwockiem, pisał: „Jest mi dobrze, czuję się dobrze. Przykro mi o tyle, że zdany jestem na ofiarność społeczeństwa. Do­tychczas do powrotu do kraju nikogo o nic nie prosiłem”. O pracy siostry nie chciał pisać, gdyż, jak się zastrzegł, „boi się śmieszności jak diabeł święconej wody”, ale skończył list słowami: „po­zostaję z szacunkiem-uwielbieniem” [55].

Niestety, mimo wszystkich wysiłków persone­lu lekarskiego i pielęgniarskiego ci chorzy umie­rali, czasem w ciągu jednego dyżuru nocnego — czterech! I to było najtrudniejsze. Umarł m. in. por. Szary, gdzieś z Poznańskiego, a więc z dala od rodziny, ale przecież nie od swoich! Niemcy zgodzili się na urządzenie mu pogrzebu z udzia­łem tych chorych towarzyszy, którzy mogli cho­dzić, a oficerów — z zachowaniem pasów. Czoło pochodu otwierali żołnierze niosący wieniec, oczywiście z biało-czerwonych kwiatów, po bo­kach jenieckiego szeregu wartownicy Niemcy w pełnym uzbrojeniu, ale i wielu mieszkańców Krakowa.

Komendant warty niemieckiej w Szpitalu u Jezuitów był, jak się okazało, zdolny do ludz­kich odruchów i kiedy np. tenże rtm. Malewski, znany jeździec, zwrócił się do niego z prośbą, by mu pozwolił odwiedzić leżącego w klinice „pod 40” innego jeźdźca, olimpijczyka, Roycewicza — zgodził się, przy czym musiało to nastąpić przed południem pod opieką pielęgniarki (piszącej te słowa), która będzie odpowiedzialna za zaprowa­dzenie i odprowadzenie jeńca, nawet w pasie i z koalicyjką! Siostra zjawiła się, korzystając z wolnego przedpołudnia, „po cywilnemu”; wra­żenie na przechodniach na widok rotmistrza w pełnej niemal gali — było piorunujące, jakby zjawę ze snów ujrzeli.

Niestety, nie wszyscy Niemcy na wartowni byli skłonni do ludzkich zachowań, jak wspomniany komendant; była i „wtyczka” esesmańska, snu­jąca się po szpitalu, węsząca, wchodząca w czasie nocnego dyżuru do sali, gdzie siostry, mając wol­ną chwilę, przygotowywały bandaże, gaziki do sterylizacji, usiłująca sprowokować do rozmowy, ta sama „wtyczka”, którą pewnego dnia w czasie przesłuchań autorki tego artykułu na Pomorskiej wezwano dla konfrontacji. A Szpital u Jezuitów istniał dalej, trudzili się lekarze, trudziły się pielęgniarki, jak poprzednio, tylko, nie wiadomo z czyjej inicjatywy, codziennie wieczorem sale, w których zaaresztowana siostra pracowała, unisono odmawiały na jej intencję litanię do patro­na spraw beznadziejnych; co więcej, przewiezio­ny ze Szpitala na Skarbowej Ślązak, Jerzy Wag­ner, ten, który tam przeszedł amputację nogi, i budząc się z narkozy na cały Szpital wykrzyczał swoje umiłowanie polskości, wciąż jeszcze bez protezy, w mroźny grudniowy dzień powędrował o kulach do siedziby gestapo na ul. Pomorską, by
prosić za uwięzioną i wtedy dopiero „przypomniał” sobie, że zna język niemiecki.

Szpital jeniecki u Jezuitów istniał do marca 1941 r. Chorych, których nie można było skiero­wać do obozów, gdyż wymagali dalszego leczenia, Ludwik Konior wraz z sanitariuszem odwieźli do Szpitala Wojewódzkiego w Radomiu. Niektórych ozdrowieńców, podobnie jak i tych z kliniki „pod 40”, przewieziono na ul. Loretańską do ojców ka­pucynów, gdzie mieścił się „Zakład dla Słabych Sekcji Charytatywnej Obywatelskiego Komitetu Pomocy w Krakowie” (lekarzem zakładowym była dr Maria Ferkówna; jak dowodzą kwity za­chowane przez jednego z chorych, za utrzymanie płacił PCK, a koszt lekarstw ponosił Komitet)[56].

W diariuszu, pod datą 24 marca 1941 r., jako dwa najgodniejsze uwagi fakty odnotowano[57]: „W drugiej połowie marca zdemontowano naszą drukarnię i maszyny i inne części wywieziono i poumieszczano w różnych drukarniach krakow­skich. A szpital św.  Łazarza opuścił nasz dom”.

***

Habent sua fata nie tylko książeczki. Od poło­wy maja 1941 r. zaczęto ten szpital przygotowy­wać znowu na szpital wojskowy, ale… niemiecki. Prowadzący diariusz zapisał[58]: „23 czerwca ko­misja niemiecka, dr Weiss z lekarzami oglądnął nasz dom, a nam dano znać, że w przeciągu 36 godzin musimy opuścić cały dom. Nic nie po­mogły przedstawienia W. O. Prowincjała, że go­tów jest zbudować osobne mury, żeby Nasi [scil. jezuici, A. M.] nie stykali się z żołnierzami. Zaraz też Nasi zabrali się do pracy. Za pomoc żołnierzy niem. podziękowano. Zaproszono zaś do współ­pracy ludzi z miasta, zwłaszcza pielęgniarki od św. Łazarza dzielnie pracowały (…) również ogród zabrał szpital do swojej dyspozycji”. Ale że for­tuna kołem się toczy…, 14 października 1944 r. Niemcy opuścili szpital, a kronikarz znowu noto­wał: „Nasz szpital opuszcza wojsko zupełnie, a zabierają zeń wszystkie rzeczy kolegiackie: szafy, stoły, łóżka, kołdry, koce, kasliki, nawet lampy i wanny z łazienki i okna. Gmach ma przejąć »św. Łazarz« i urządzić tam szpital dla chorych z Warszawy”[59].

I jeszcze jedna notatka z 23 października 1944    r. „Nasz dom opuszcza wojsko, a wprowadzają się warszawiacy i chorzy, i zdrowi. Panuje tam zamieszanie”, a 26 października prowadzący diariusz donosi o zaopatrzeniu na ostatnią drogę „kilku chorych, którzy umarli z powodu choroby i wycieńczenia”.

Dopiero w czerwcu 1945 r. jezuici z prywatnych mieszkań w mieście zaczęli powracać do Kole­gium, odzyskując po kilka pokoi, a 28 listopada 1945 r., jak informuje diariusz; ,,o godz. 4 po po­łudniu odbyła się konferencja w sprawie odda­nia naszym dalszych pokoi przez zarząd szpitala Czerwonego Krzyża. W konferencji wzięli udział dyrektor Szpitala dr Perzyński z upoważnienia Prezesa Czerwonego Krzyża p. Klemensiewicza i z naszej strony o. Superior Majcher w zastęp­stwie W. O. Prowincjała: o. rektor Krupa i o. Mayer”[60].

***

Autorka: Aleksandra Mianowska

Przedruk za Przegląd Lekarski – Oświęcim 1986 (s.61- 70)

Więcej o autorce: http://krakowianie1939-56.mhk.pl/pl/archiwum,1,mianowska,2278.chtm

 

 

 

 

 

 

[1] Por. S. Uhma, R. Bliźniewski: Polski Czerwony Krzyż 1919-1959. Warszawa 1959, PZWL, passim.
[2] S. Uhma, K. Bliźniewski: o.c.
[3] Por. S. Uhma: PCK w czasie wojny i okupacji. Ka­lendarz PCK, Kraków 1947.
[4] For. J. Wilk:  PCK w czasie okupacji. Dziennik Za­chodni 1946, nr 159.
[5] Por. A. Mianowska; Szpital jeniecki Polskiego Czer­wonego Krzyża w Krakowie. Przegl. Lek. 1985, nr 1, s. 72-79.
[6] Kraków pod rządami wroga 1939-1945. Red. J. Dąbrowski, Kraków 1946, Biblioteka Krakowska nr 104.
[7] Artykuł St. Plapperta napisany w r. 1948 dla Prze­glądu Ubezpieczalni Społecznych, nie     umieszczony (u córki, Z. Plappert).
[8] Archiwum ojców jezuitów przy kościele Św. Barbary w Krakowie (dalej w skrócie AJ. rkp. nr 1468 od s. 156).
[9] AJ.
[10] Pismo Zarz. Okr. PCK (u autorki artykułu).
[11] Pismo…, tamże.
[12] Sprawozdanie Oddziału PCK w Krakowie (u autor­ki artykułu).
[13] Por. J. K. Kostrzewski: Państwowy Szpital św. Ła­zarza w Krakowie i kliniki UJ w czasie okupacji i na przełomie. Przegl. Lek. 1946 nr 1-3.
[14] Relacja dr. K. Smolarskiego w liście do autorki artykułu z 25 VI 1985 r.
[15] AJ.
[16] AJ.
[17] Relacja ustna dr. L. Koniora.
[18] AJ.
[19] Relacja…, por. przyp. 14.
[20] Por. J. Dąbrowski: o.c.
[21] Wspomnienia St. Plapperta (nie opublikowane; u córki, Z. Plappert).
[22] Por. J. K. Kostrzewski: o.c.
[23] AJ.
[24] AJ.
[25] Por. A. Mianowska: Ucieczka pilota Feliksa Szyszki. Życie Literackie 1982 nr 34.
[26] AJ.
[27] AJ.
[28] AJ.
[29] Pismo obecnie w posiadaniu autorki artykułu.
[30] List K. Smolarskiego por. przyp. 14
[31] Relacja pielęgniarki, M. Jaszczykówny z 29 VI 1985 r.
[32] Relacja pielęgniarki ochotniczki M. Górkówny z 30 VI 1985 r.
[33] List K. Smolarskiego por. przyp. 14.
[34] J. K. Kostrzewski: o.c.
[35] List K. Smolarskiego, l. c.
[36] Tamże.
[37] J. K. Kostrzewski: o.c.
[38] AJ.
[39] AJ.
[40] AJ.
[41] Fotokopie przekazane autorce artykułu przez W. Okoń-Henzel.
[42] T. Wroński: Kronika okupowanego Krakowa. Kra­ków 1974, Wydawn. Literackie.
[43] St. Kostka-Dąbrowa: Hitlerowskie afisze śmierci. Kraków 1983, KAW.
[44] List Okoń-Henzlowej do autorki artykułu.
[45] „Sztambuch”, udostępniony autorce artykułu przez właścicielkę, M. Górkównę.
[46] Bywalec, góral spod  Zawoi, z amputowaną nogą.
[47] List u adresatki, M. Górkówny.
[48] AJ.
[49] AJ.
[50] AJ.
[51] List Z. Bebla do autorki artykułu.
[52] List do autorki artykułu.
[53] AJ.
[54] List do M. Górkówny (u autorki artykułu).
[55] List do autorki artykułu.
[56] Kwity u byłego pacjenta „na Skarbowej” i w klini­ce, Z. Bebla
[57] AJ.
[58] AJ.
[59] AJ. — Po powstaniu warszawskim i ewakuacji zlo­kalizowany został przy ul. Kopernika 26 w gmachu pojezuickim Szpital Ujazdowski wraz ze szpitalami War­szawa II i III pod oficjalną nazwą: Stadtische Krankenanstalten — Krakauer Jesuitenheim.
[60] AJ.

Serdeczne podziękowania dla Pana Janusza Bastera za przesłanie tekstu.