KIM JESTEŚMY

Gdy w Europie rodził się ruch Czerwonego Krzyża i powstawały kolejne stowarzyszenia krajowe, Polski nie było wśród suwerennych państw. Podzielona Polska pozostawała pod zaborami rosyjskim, austriackim i pruskim. Warunki społeczno-gospodarcze i polityczne pod zaborami były bardzo trudne. Bieda i ucisk zaborców powodowała konieczność tworzenia różnego rodzaju organizacji opiekuńczych i pomocowych. Te z czasem dawały początek organizacjom czerwonokrzyskim, które nie tylko niosły pomoc potrzebującym, ale także były szkołą patriotyzmu i patriotycznego wychowania, mimo iż w swojej nazwie nie miały i nie mogły mieć przymiotnika ”polski”, „polskie”.

 

Polskie organizacje czerwonokrzyskie o charakterze pomocowo-patriotycznym udzielały pomocy ofiarom germanizacji i rusyfikacji, pomagały biednym, poszkodowanym, więźniom politycznym, zesłańcom oraz dzieciom, których rodzice byli w carskich kazamatach. W tym znaczeniu polskie organizacje czerwonokrzyskie były prekursorami przyszłych uzgodnień międzynarodowych dot. konfliktów wewnętrznych, a nie tylko pomocy ofiarom konfliktów zbrojnych.

 

W Warszawie, zaborze rosyjskim, działały organizacje półjawne, powiązane z partiami politycznymi Rewolucyjne Towarzystwo Czerwonego Krzyża Pomocy Więźniom Politycznym, Towarzystwo Czerwonego Krzyża przy partii „Proletariat”. Poza granicami kraju utworzono z inicjatywy SDKPiL w Paryżu Międzypartyjny Komitet Pomocy Więźniom Politycznym w Kraju (potem Towarzystwo Pomocy Więźniom i Emigrantom Politycznym Czerwonego Krzyża). Działały też inne organizacje takie jak Krajowy Związek Czerwonego Krzyża powstały z poszczególnych Kas Pomocy w Warszawie, Łodzi i innych miast. Spełniał on rolę integrującą społeczeństwo polskie. Organizacje te działając pół jawnie były nieustannie inwigilowane przez policję i nie dotrwały do wybuchu I wojny światowej. Oprócz nich w Warszawie legalnie działało Towarzystwo Czerwonego Krzyża utworzone pod patronatem Rosyjskiego Czerwonego Krzyża. Organizacja ta zajmować miała się udzielaniem pomocy lekarskiej i sanitarnej w razie wojny, wspomagać inwalidów, nieść pomoc ubogiej ludności. W rzeczywistości Towarzystwo opiekowało się głównie wysokiej rangi oficerami armii rosyjskiej i ich rodzinami.

 

Znacznie korzystniejsze warunki do tworzenia i działalności organizacji czerwonokrzyskich panowały w zaborze austriackim. Galicja cieszyła się znacznymi swobodami politycznymi w zakresie tworzenia związków, towarzystw. Nie było tu także tak drastycznych, jak w innych zaborach, akcji antypolskich. W 1891 roku połączyły się dwie organizacje Stowarzyszenie Patriotycznej Pomocy Czerwonego Krzyża i Krajowe Stowarzyszenie Dam Patriotycznej Pomocy Czerwonego Krzyża  i powstało zjednoczone Krajowe Stowarzyszenie Mężczyzn i Dam Czerwonego Krzyża w Galicji z siedzibą we Lwowie. Prezesem został książę Paweł Sapieha, brat kardynała Adama Sapiehy. Filia Stowarzyszenia znajdowała się w Krakowie, a jej prezesem był Juliusz Leo.

 

Inną ważną organizacją działającą w Galicji był Samarytanin Polski. Organizacja powstała w 1912 roku  z inicjatywy profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Bolesława Wicherkiewicza z zawodu lekarza okulisty. Organizacja posiadała statut nadany przez władze austriackie, a także kilka oddziałów w Krakowie, Lwowie, Wiedniu, Pradze, Baden w Szwajcarii.

 

Samarytanin Polski to stowarzyszenie, które w prostej linii było prekursorem Polskiego Czerwonego Krzyża ( posiadało statut, miało utworzone oddziały, członkowie płacili składkę, członkowie mieli obowiązek społecznej pracy w zakresie prowadzenia kursów sanitarnych, posiadało własne godło – niebieski krzyż na białym polu). Stowarzyszenie starało się przygotować kadry sanitarne i medyczne do przyszłej wojny. W samym Krakowie przeszkolono ponad 1000 osób. Członkowie Samarytanina Polskiego opiekowali się drużynami strzeleckimi a następnie Legionami Piłsudskiego.

 

Najtrudniejsza sytuacja była pod zaborem pruskim – w Wielkopolsce, na Pomorzu i na Górnym Śląsku. Przed 1914 rokiem nie istniała na tym obszarze żadna organizacja czerwonokrzyska. Zaborca prowadził politykę całkowitego zgermanizowania Polaków, nie pozwalał na tworzenie żadnych towarzystw, ani nawet organizacji charytatywnych.

 

Krakowska filia Austriackiego Stowarzyszenia Czerwonego Krzyża w Galicji: przedstawiciel zarządu Stowarzyszenia z jego prezesem księciem Pawłem Sapiehą wraz z małżonką Matyldą Sapieżyną (w środku) na dziedzińcu Towarzystwa Ogniowego „Florianka” przy ul. Basztowej 6.

Fot. ze zbiorów Sióstr Dominikanek w Krakowie.

Odznaki I Prezesa PTCK – ks. Pawła Sapiehy

Fot. MOO PCK – dar Pani Marii Osterwy – Czekaj – wnuczki ks. Pawła Sapiehy

Odznaka Samarytanina Polskiego

Fot. Z.Abramek Odznaki, oznaki i medale Polskiego Czerwonego Krzyża oraz jego prekursorów.

Polacy spodziewali się wybuchu wojny i przygotowywali się do niej. Organizowano różnego rodzaju kursy i szkolenia sanitarno-medyczne, liczono się z koniecznością ratowania rannych i chorych polskich żołnierzy.

W Warszawie po wybuchu wojny, za zgodą Rosyjskiego Czerwonego Krzyża powołano Polski Komitet Pomocy Sanitarnej. Funkcjonowanie Komitetu wspierane było przez Rosję zarówno pod względem finansowym jak i organizacyjnym. Nie zmienia to faktu, że PKPS nieustannie czynił starania, aby uzyskać odrębność i niezależność, tak pod względem działań jak i symboli. Część pieniędzy na działalność pochodziła bowiem od patriotycznej części społeczeństwa.

 

W czasie I wojny, na terenie Warszawy i Królestwa Polskiego, PKPS prowadził szpitale, punkty odżywcze i opatrunkowe, organizował pociągi sanitarne, przytułki dla rannych, a z czasem także powołał Biuro Informacji o rannych. W miarę przesuwania się frontu wojennego, po zajęciu Warszawy przez Niemców, na pewien okres PKPS przeniósł się do Moskwy. Stąd prowadził działalność także na rzecz wysiedleńców, organizował ruchome kuchnie, leczył, szkolił sanitarnie. W związku z przedłużającą się wojną wyczerpywały się zasoby finansowe i materialne, zmniejszono, a z czasem wstrzymano dotacje z Rosji. PKPS zmuszony był ograniczać działalność, likwidować placówki, aż do roku 1918. Po rewolucji październikowej zaczęła się likwidacja organizacji polskich na terenie Rosji. Wtedy, część działaczy, która pozostała w Warszawie po przeniesieniu siedziby PKPS  do Moskwy, podjęła na nowo działalność w Warszawie. Na czele PKPS w Warszawie stanął Książe Z. Lubomirski. Warszawski PKPS prowadził w czasie wojny głównie szpitale na terenie miasta.

Organizacje czerwonokrzyskie działające na terenie Galicji przystąpiły do niesienia pomocy żołnierzom i rannym natychmiast po wybuch wojny. Samarytanin Polski już 22 sierpnia 1914 roku podjął uchwałę o objęciu pomocą sanitarno-medyczną Legionów Polskich. Opieka Samarytanina nad Legionami prowadzona była we współpracy z Komitetem Lekarskim w Krakowie oraz Strzeleckim Czerwonym Krzyżem i trwała do czasu zorganizowania przez Legiony własnych służb sanitarno-medycznych.

 

Samarytanin Polski w czasie wojny prowadził własne szpitale, gromadził środki finansowe, materiały opatrunkowe, szkolił sanitarnie, tworzył lazarety dla rannych głownie w prywatnych domach, potem także schroniska dla niezdolnych do dalszej służby legionistów. W okresie późniejszym organizował pomoc dla ludności cywilnej.

 

Podobną działalność na bardzo szeroką skale prowadziło Krajowe Stowarzyszenie Mężczyzn i Dam Czerwonego Krzyża w Galicji. Jego Prezesem był Książe Paweł Sapieha.

 

Podobnie jak w Warszawie pod patronatem Rosyjskiego Czerwonego Krzyża powstał PKPS, tak w Galicji przy wsparciu Austriackiego Czerwonego Krzyża powołano Galicyjskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża. Korzystało ono ze wsparcia finansowego Austriackiego CK oraz pomocy osób dobrej woli. Przez cały czas Towarzystwo gromadziło środki i majątek, posiadało wiele placówek szczególnie na Podkarpaciu. Po zmianie nazwy na Krajowe Stowarzyszenie Czerwonego Krzyża we Lwowie , 26 lutego 1918 roku zakupiło nawet w Zakopanem od dra Andrzeja Chramca majątek, w którym urządzono szpital dla chorujących na gruźlicę legionistów. Była to najbogatsza organizacja humanitarna na ziemiach polskich. Na terenie Galicji w czasie wojny działały też inne, pomniejsze organizacje czerwonokrzyskie takie jak: Krajowe Biuro Pielęgniarek Czerwonego Krzyża w Krakowie, Komitet Opieki dla Żołnierzy Polskich we Lwowie, Komitet Ratunkowy Powiatu Olkuskiego, Grupa Chirurgów dra Maksymiliana Rutkowskiego, Komitet Pań Czerwonego Krzyża w Rzeszowie.

Pod zaborem niemieckim powstawanie organizacji czerwonokrzyskich było bardzo utrudnione. Lekarze poznańscy potajemnie prowadzili kursy sanitarne i szkolenia. Niestety działaczom nie udało się uzyskać zgody podobnie jak w Warszawie i w Galicji do utworzenia czerwonokrzyskiej organizacji polskiej pod patronatem Niemieckiego Czerwonego Krzyża. Społeczeństwo polskie jednak od momentu wybuchu wojny przystąpiło do niesienia pomocy. Organizowano kuchnie ruchome na stacjach kolejowych, niesiono pomoc sanitarną. W 1915 roku za zgodą władz pruskich utworzono Poznański Komitet Ratunkowy, potem na zajętych przez Niemców ziemiach Królestwa utworzono za zgodą władz Radę Główną Opiekuńczą do opieki nad poszkodowana w czasie wojny ludnością. Rada pozyskiwała środki na działania dzięki ogromnej ofiarności Wielkopolan, ale także z zagranicy.

W niepodległym, odrodzonym państwie polskim w 1918 roku działały liczne zawiązane jeszcze przed I wojną światową organizacje czerwonokrzyskie. Wobec ogromu potrzeb po zakończeniu działań wojennych konieczna była konsolidacja działań, dlatego też wszystkie te organizacje współdziałały ze sobą. Skala zniszczeń wojennych była ogromna. Oprócz istniejących organizacji czerwonokrzyskich licznie powstawały inne organizacje humanitarne, niosąc pomoc wszystkim potrzebującym.

 

24 grudnia 1918 roku Książe Paweł Sapieha, jako prezes Krajowego Stowarzyszenia Mężczyzn i Dam dla Galicji, wystąpił do Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża o uznanie tej organizacji za narodową organizację czerwonokrzyską. Z uwagi na brak na ten czas rządu, który mógłby podpisać Humanitarną Konwencję Genewską z 1864 roku, co było warunkiem koniecznym do uznania niepodległego, suwerennego państwa, prośba spotkała się z czasową odmową.  Coraz bardziej oczywiste stawało się, że konieczne jest powstanie jednej,  zjednoczonej narodowej organizacji, łączącej wszystkie ruchy i organizacje czerwonokrzyskie działające w odrodzonym państwie. Brak jednej organizacji, skupiającej sprzymierzone podmioty, utrudniał także kontakty z MKCK.

 

Z inicjatywy Samarytanina Polskiego zwołano na dzień 18 stycznia 1919 roku w warszawskim ratuszu naradę wszystkich organizacji humanitarnych , przedstawicieli wojska i władz cywilnych i samorządowych. Organizacje te podczas narady odbywającej się pod patronatem Heleny Paderewskiej utworzyły Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża. Wyłoniły 30-osobowy Tymczasowy Komitet, zlecając jego przedstawicielom, w konsultacji z innymi organizacjami, opracowanie projektu statutu i prowadzenie prac organizacyjnych. Powstanie jednej organizacji ułatwiło koordynację sił i środków w niesieniu pomocy humanitarnej w państwie po wyzwoleniu.

 

Po zatwierdzeniu przez rząd statutu Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża na zebraniu konstytucyjnym 27 kwietnia 1919 wybrano Zarząd Główny. Prezesem został Paweł Sapieha, a po jego rezygnacji Helena Paderewska. W Statucie zapisano utworzenie pierwszych oddziałów terenowych PTCK na Galicję, Wielkie Księstwo Poznańskie i Śląsk. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża 24 lipca 1919 r. zarejestrował i uznał Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża za jedyną organizację czerwonokrzyską działającą na całym terytorium państwa polskiego. 16 września 1919 roku PTCK zostało przyjęte do Ligi Towarzystw Czerwonego Krzyża (dzisiejszej Federacji).

 

Integracja organizacji i ruchów czerwonokrzyskich w jedno stowarzyszenie nie tylko usprawniła działania, ale także spowodowała także  masowe poparcie całego narodu  dla realizacji przyjętych przez Towarzystwo celów.

 

PTCK przystąpiło do organizowania szpitali, szkolenia pielęgniarek i sanitariuszek, pomaganiu władzy wojskowej w wyposażeniu armii ochotniczej, organizowaniu pomocy sanitarno-żywnościowej na dworcach dla żołnierzy, uchodźców i repatriantów, opiekowania się inwalidami, organizacji przytułków, schronisk itp. Do realizacja tych celów potrzebna była pomoc społeczeństwa. W związku z tym PTCK zwracało się do rodaków z odezwą o pomoc. Działalność PTCK zachowującego neutralność wobec różnych opcji politycznych, koncentracja na trosce o dobro drugiego człowieka zyskiwała zaufanie społeczeństwa. Zmobilizowano 1 000 000 członków pracujących w organizacji. Gromadzono środki finansowe na niespotykaną skalę. Cały naród wspierał i ratował nie tylko żołnierza polskiego i uczestników powstań, ale także ludność cywilną.

 

Sprawdzianem sprawności i skuteczności działania PTCK od początku istnienia były występujące równocześnie w wyzwolonym kraju wydarzenia takie jak powstanie wielkopolskie (1918-1919), powstania śląskie (1919-1921) i wojna polsko-bolszewicka (1919-1921). Podczas tych wydarzeń społeczeństwo polskie było bardzo doświadczone. PTCK niosło pomoc wszystkim potrzebującym na pograniczu ludzkich możliwości. W trudnym dla Polski czasie pomocy udzielił także MKCK, który w 1920 roku wystosował do wszystkich narodowych organizacji czerwonokrzyskich na świecie specjalny apel. Licznie odpowiedziały stowarzyszenia krajowe takie jak: Amerykański Czerwony Krzyż, Niemiecki, Francuski, Włoski i Norweski.

 

Po zakończeniu powstań oraz wojny polsko-bolszewickiej zaczął się dla PTCK jeden z najtrudniejszych okresów w działalności. Poza ogromnym wyniszczeniem kraju i ludności wskutek działań wojennych i powstań trzeba było zmierzyć się z brakiem żywności, nędzą , głodem, brudem , katastrofalną sytuacją zdrowotną, szerzącymi się chorobami zakaźnymi takimi jak tyfus plamisty i cholera. Zmniejszała się pomoc ze strony MKCK, ofiarność społeczeństwa również zaczęła maleć. Entuzjazm towarzyszący odzyskaniu niepodległości zaczął gasnąć. Trudności pojawiły się także w samych strukturach PTCK i związane były z podaniem się do dymisji całej naczelnej władzy z Heleną Paderewską na czele. Władzę w Towarzystwie powierzono wtedy gen Józefowi Hallerowi. Wybranie na prezesa gen. Hallera jako autorytetu moralnego miało na celu uratowanie organizacji przed utratą jego roli i pozycji w życiu społecznym oraz spadkiem zainteresowania ze strony społeczeństwa.

 

Lata 1919-1922 to okres sukcesów, chwały i bohaterstwa w działalności PTCK, po roku 1922 zaczął się trudny czas  odchodzenia członków z organizacji, braku środków w budżecie. Prezes gen Haller starał się ożywiać i mobilizować do działania wszystkie oddziały terenowe wizytując je osobiście. W tym okresie Czerwony Krzyż prowadził szpitale, sanatoria, bursy i schroniska dla dzieci, poradnie przewciwgruźlicze, stacje sanitarno-odżywcze, opiekował się bezdomnymi.

 

Do sukcesów należy zaliczyć uruchomienie pierwszej szkoły pielęgniarstwa w Poznaniu oraz powołanie kół młodzieży i początek ruchu młodzieżowego. Organizowanie kół młodzieży było sposobem na zaangażowanie zdemobilizowanej młodzieży po zakończeniu działań wojennych , jak również metodą wykorzystania ich entuzjazmu i energii do dalszej działalności patriotycznej i humanitarnej. Koła młodzieży czerwonokrzyskiej zaczęły spontanicznie powstawać w dużych i małych miastach. W roku 1922 było 399 kół, a w 1926 było ich już 550.

Na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 września 1927 roku zmieniono nazwę z Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża na Polski Czerwony Krzyż. Zgodnie z treścią art.1 tego Rozporządzenia PCK pozostawał pod protektoratem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej. W roku 1936 PCK otrzymał przywilej stowarzyszenia wyższej użyteczności publicznej. Zmiany te i uznanie PCK przez polskie władze cywilne i wojskowe sprzyjało rozwojowi organizacji. Władze pomne na zasługi organizacji w trudnych czasach wojny, niesienie pomocy i budowanie zrębów niepodległościowej Polski, wspierały dążenia PCK do rozwoju, zapewniając możliwość uzyskiwania środków finansowych.

 

Wyznaczono nowe zadania, m.in współpracę z władzami w zakresie poprawy zdrowotności społeczeństwa oraz przygotowanie na czas wojny. W związku z ogromnym zapotrzebowaniem na pielęgniarki, 1 kwietnia 1929 roku powołano Korpus Sióstr PCK, który w momencie założenia liczył 410 osób zatrudnionych w formacjach wojskowych i wynagradzanych przez Ministerstwo Spraw Wojskowych. Prowadzono liczne kursy i szkolenia specjalistyczne przygotowujące zaplecze pielęgniarskie dla wojskowych placówek. Przewodniczącą Korpusu od początku była jego inicjatorka hr. Maria Tarnowska. PCK uruchamiał kolejne szkoły pielęgniarstwa. Pierwsza powstała jeszcze w 1921 w Poznaniu, ale już w 1927 roku otwarto kolejną w Katowicach, a w 1929 roku powstała trzecia szkoła w Warszawie. Absolwentki były przyjmowane w poczet sióstr pogotowia sanitarnego i otrzymywały kartę ewidencyjna i kartę mobilizacyjną.

 

W tym okresie PCK organizował  także działalność opiekuńczą wśród biednej ludności cywilnej, prowadził szpitale, sanatoria, przychodnie, stacje sanitarno-odżywcze, schroniska dla inwalidów. Wielkim problemem była walka z gruźlicą i chorobami wenerycznymi. Wielkim nierozwiązanym problemem II Rzeczpospolitej była bezdomność. PCK starał się zapewnić bezdomnym opiekę sanitarną, lekarstwa, a dzieciom dożywianie. Propagowano akcję przyjmowania w zamożniejszych domach ubogich dzieci do stołu.

Wzrastała liczba członków, szczególnie cieszyła wzrastająca szybko liczba młodzieży zaangażowanej w kołach. W roku 1929 liczba kół wynosiła 573, a w roku 1938 już 7 484 koła w całym kraju.

 

Wydarzenia i okoliczności , które miały miejsce w Europie po 1933 roku wytworzyły zagrożenie dla pokoju. Od PCK oczekiwano wsparcia i zaangażowania w akcje szkoleniowe w zakresie obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej. Włączono do akcji lekarzy, instruktorów i przeszkolono prawie 200 00 osób. Organizowano licznie szkolenia, kursy i pokazy ratownictwa. Ćwiczono umiejętności wykorzystania transportu kołowego konnego i samochodowego do transportu chorych i rannych. Okręgi dokonywały zakupu samochodów sanitarnych wykorzystywanych do niesienia pomocy. Podczas Tygodni PCK prezentowano różne formy i techniki pomocy rannym.

 

Majątek PCK w okresie międzywojennym (stan na 1935 rok) stanowiły:

 

Zarząd Główny PCK w Warszawie:

– szpital główny wraz z lecznicą w Warszawie przy ul. Smolnej 6 na 134 łóżka

– sanatoria w Zakopanem na 175 łóżek

– dom wypoczynkowy dla sióstr PCK w Zakopanem

– szkoła pielęgniarek w Warszawie przy ul. Smolnej 6

– dom macierzysty sióstr PCK przy ul. Mazowieckiej 9 w Warszawie

– składnica główna PCK w Warszawie przy ul. Skierniewickiej 23/25

– schronisko dla sióstr PCK inwalidek w Bydgoszczy

 

Oddziały terenowe:

– szpitale – 6

– ośrodki zdrowia – 3

– poranie przeciwgruźlicze- 26

– stacje opieki nad matką i dzieckiem – 18

– gabinety naświetlań – 20

– stacje Pogotowia Ratunkowego – 3

– przychodnie eugeniczne – 1

– stacja Kropli Mleka dla dzieci – 2

– stacje sanitarno-odżywcze – 3

– domy macierzyste

– świetlice dla sióstr pogotowia sanitarnego – 1

– świetlice dla drużyn ratowniczych – 11

– świetlice dla kół młodzieży – 6

– ogólne świetlice PCK- 9

szkoły pielęgniarstwa – 1

bursy, schroniska – 11

 

Ważne miejsce w działalności w tym okresie stanowiła działalność pomocowa w czasie często wylewających w czasie powodzi, nieuregulowanych rzek oraz innych klęsk żywiołowych.

 

Od 1935 roku PCK zaczął prowadzić działalność na rzecz krwiodawstwa. Rozpoczęto od akcji pozyskiwania krwi oraz kursów i odczytów dla lekarzy. W 1935 roku powołany został przy szpitalu głównym w Warszawie Instytut Przetaczania i Konserwacji Krwi, przy którym utworzono Ośrodek Krwiodawców Zawodowych, którzy oddawali odpłatnie krew oraz Ośrodek Honorowych Dawców Krwi. W 1936 roku uruchomiono w Łodzi Centralną Stację Wypadkową z Ośrodkiem Przetaczania Krwi, do której należało 132 stałych, zarejestrowanych dawców. W 1938 roku powstał Ośrodek Przetaczania krwi w Krakowie.

 

Kraków był ważnym ośrodkiem pracy czerwonokrzyskiej. Punktem kulminacyjnym każdego roku były pokazy i defilada na Rynku Głównym w Krakowie.

 

W 1939 roku PCK liczył ok. 850.000 członków, w tym ok. 50 % stanowiła młodzież. Dysponował także dużą ilością przeszkolonych pielęgniarek i ratowników oraz zapasami materiałów sanitarnych, sprzętem technicznym, prowadził 1300 placówek ochrony zdrowia i opieki społecznej.

 

---

Udział PCK w  wojnie obronnej.

 

Z chwilą wybuchu II wojny światowej PCK oddał do dyspozycji wojska wszystkie swoje szpitale, sanatoria, zakłady lecznicze i jednostki pomocnicze. Razem z nimi pod rozkazy wojskowe przeszły pielęgniarki, sanitariuszki i personel pomocniczy, który posiadał wcześniej wydane karty mobilizacyjne. W odpowiedzi na apel do PCK zgłaszali się ochotnicy do pomocy przy organizowaniu punktów sanitarno-odżywczych, noclegowni, schronisk, szpitali polowych i innych placówek zabezpieczających potrzeby wojskowych i cywilów.  Skala pomocy była bardzo duża, ponieważ wojska niemieckie nie zawsze przestrzegały warunków Konwencji Genewskiej.

 

Na żądanie władz wojskowych przedstawiciele Zarządu Głównego PCK przenieśli się do Lublina, by być w kontakcie z Rządem Polskim kierującym się do granicy wschodniej. W Warszawie pozostała część członków z wybranym na prezesa Wacławem Lachertem.

 

PCK niósł pomoc  ludności cywilnej bombardowanej w czasie ucieczek z miast z wsi po atakach na duże skupiska ludności, podczas oblężenia miast. Rannych żołnierzy pozostawiano w szpitalach, a przypadku braku miejsc także w prywatnych mieszkaniach, kościołach, szkołach. W samej tylko Warszawie, w czasie oblężenia,  działały 82 punkty sanitarno-medyczne obsługiwane przez 161 sekcji ratowniczych dysponujących 24 samochodami do przewożenia rannych. Opiekowano się rannymi w 37 szpitalach, organizowano akcje oddawania  krwi, uruchomiono Biuro Informacyjne.

 

Podobnie bohaterskimi, pełnymi oddania  postawami wykazywali się członkowie PCK i ochotnicy na granicy wschodniej po wtargnięciu wojsk sowieckich do Polski w dniu 17 września 1939 roku. Sowieci zajmowali szpitale, aresztowali  personel pozostawiając rannych i chorych zdanych na samych siebie. Personel Czerwonego Krzyża z placówek na granicy wschodniej był aresztowany i wywożony w głąb Związku Radzieckiego. Cześć z nich trafiła potem do Armii Andersa.  Ci którzy pozostali  organizowali dla uchodźców i ludności uciekającej za granicę rumuńską  kuchnie polowe, punkty sanitarne, dostarczali odzież cywilną.

 

W czasie wojny obronnej zginęło bardzo wielu działaczy PCK, wielu wywiezionych zostało do obozów i łagrów sowieckich. Postawy ich nacechowane były ogromną ofiarnością w niesieniu pomocy, patriotyzmem i bohaterstwem.

Po kapitulacji Warszawy i zakończeniu kampanii wrześniowej do Warszawy wrócili z Lublina przedstawiciele Zarządu Głównego. Wybrano nowe władze: na prezesa Wacława Lacherta, na wiceprezesa hr Marię Tarnowską, na sekretarza Kazimierza Skarżyńskiego. W utworzonym z części województw warszawskiego, krakowskiego, kieleckiego oraz obszaru Galicji  – Generalnym Gubernatorstwie  – z siedzibą w Krakowie, dopuszczono działalność Polskiego Czerwonego Krzyża. Rząd Polski na Emigracji akceptowany  był przez MKCK, obecność Polskiego Czerwonego Krzyża na okupowanych terenach musiała więc być akceptowana przez władze niemieckie. W majestacie prawa i podpisanych Konwencji Genewskich , PCK zobowiązany był w miarę możliwości, do prowadzenia działalności opiekuńczo-sanitarnej dla poszkodowanych żołnierzy i ludności cywilnej.  Niemieckie władze z niepokojem obserwowały działalność PCK i starały się ograniczać jego aktywność na każdym kroku. Trudnością dla Niemców był również fakt, że Niemiecki Czerwony Krzyż, podobnie jak PCK, należał do MKCK, z którym III Rzesza miała podpisane konwencje genewskie

 

W początkowym okresie wojny PCK organizował szpitale dla rannych i chorych żołnierzy, wspierał ludność cywilną. Wraz z upływem czasu władze niemieckie ograniczały działalność lokalnych placówek, likwidowały je i przejmowały majątek. W Warszawie zarekwirowano główną składnicę sanitarną z nagromadzonymi zapasami leków, opatrunków, sprzętu szpitalnego oraz przejęto wytwórnię opatrunków osobistych. Była to ogromna strata dla PCK.

 

W 1942 roku władze GG zażądały między innymi rozwiązania struktur terenowych PCK  ustalając pełnomocników i komisarzy do nadzorowania pracy i korespondencji PCK. Wobec zdecydowanego sprzeciwu ZG PCK i zapowiedzi odwołania się do MKCK i Ligi Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, władze niemieckie odwołały wydane rozporządzenie, a PCK jako jedyna organizacja w okupowanej Polsce funkcjonował z nazwą Polski Czerwony Krzyż, mimo wielu szykan i utrudnień. Bierny opór ZG wobec władz okupanta, jak również zagrożenie epidemiami ostrych chorób zakaźnych,  spowodowały z czasem słabnięcie restrykcji wobec PCK. Władze GG wyznaczyły organizacji zadania w zakresie informacji i poszukiwań, opieki nad inwalidami i jeńcami wojennymi, prowadzenie schronisk dla dzieci, opiekę nad poszkodowanymi, dożywianie chorych w szpitalach PCK.

 

Władze niemieckie obawiając się siły i autorytetu organizacji wśród Polaków chciały całkowicie ośmieszyć PCK w społeczeństwie wciągając ją w orbitę swojej propagandy. Zaproponowano m.in, aby PCK otrzymywał procent od sum pieniężnych pozostawianych w niemieckich kasynach gry. Prezes ZG W. Lachert odmówił przyjmowania tych pieniędzy, co było dramatyczną decyzją, ponieważ konta PCK wraz z pozostającymi na nich środkami , były zablokowane przez władze niemieckie i brakowało środków na działalność. Podobnie z odmowną odpowiedzią spotkała się propozycja wizytowania przez przedstawicieli PCK obozu jeńców wojennych w Murnau, który stworzony dla celów propagandy niemieckiej był wzorcowo prowadzony. ZG PCK dążył do wizytacji i prowadzenia działań na terenie obozów takich jak w Dachau, Oświęcim, Majdanek. Sprawą, która najbardziej zaostrzyła relacje z władzami niemieckimi była sprawa Katynia. Po odkryciu w Katyniu masowych grobów pomordowanych oficerów polskich, Niemcy, próbując wciągnąć organizację w rozgrywki polityczne ze ZSRR,  zażądały wysłania do Katynia delegacji PCK. Władze PCK odmówiły udziału. Do Katynia wysłano potem Komisję Techniczną PCK do identyfikacji zwłok, której przewodniczący Kazimierz Skarżyński, po zakończeniu prac,  przesłał do MKCK raport z działalności pn. Sprawozdanie poufne . Władze PCK mając świadomość zbrodni  sowieckiej dokonanej na polskich oficerach , nie poszły na współpracę ze stroną niemiecką. Rola PCK w skomplikowanej i dramatycznej sprawie katyńskiej została opisana we wspomnieniach ówczesnego prezesa PCK Wacława Lacherta oraz poufnym raporcie sekretarza generalnego Kazimierza Skarżyńskiego. PCK zdystansował się od zabiegów okupanta i hałaśliwej jego propagandy z odwaga i heroizmem realizując swoje zadania. Komisja techniczna dokonywała ekshumacji i identyfikacji pomordowanych, potwierdzając w dokumentach masowy mord oficerów polskich i innych osób internowanych, a następnie w  oparciu o te dokumenty PCK wydawał zaświadczenia rodzinom pomordowanych.

 

Działalność PCK w czasie II wojny światowej obejmowała w szczególności pomoc jeńcom wojennym i więźniom. Do obozów jenieckich o i obozów pracy na terenie III Rzeszy i Austrii PCK wysłał ponad 1 500 000 paczek żywnościowych. Opieką obejmowani byli także więźniowie na Pawiaku, Cytadeli Warszawskiej, na Zamku Lubelskim, Krakowie, Wiśniczu, Tarnowie, Radomiu i innych miastach Generalnego Gubernatorstwa. Szczególnie aktywne były w tej dziedzinie oddziały w Krakowie i Lublinie. Opieki i pomocy sanitarno-medycznej oraz żywnościowej potrzebowały także liczne rzesze ludności cywilnej. Pomocą obejmowano także ludność  żydowską w gettach. Pomoc w początkowym okresie wojny prowadzona była przez placówki PCK. Z czasem wskutek ograniczania działalności organizacji przez władze niemieckie i likwidację placówek prowadzona była drogą półjawna czy wręcz zakonspirowaną. Dużą pomoc stanowiły ukryte zapasy leków i witamin oraz pomoc zagraniczna od innych organizacji krajowych czerwonokrzyskich i MKCK. Dary dzielono terytorialnie, z czego połowa przypadała na Warszawę, a druga połowa dla Krakowa, Radomia i Lublina.

 

Konwencja Genewska z 1929 r o polepszeniu losu chorych i jeńców wojennych  nakładała na jej sygnatariuszy obowiązek prowadzenia list strat, ewidencji jeńców wojennych, internowanych. PCK prowadziło przez cały czas Biuro Informacji. Na dzień 1 sierpnia 1944 roku Biuro posiadało kilka tysięcy kart, które w pierwszych dniach powstania warszawskiego zostały przez Niemców spalone.

 

Ważnym zadaniem w czasie wojny była opieka nad inwalidami wojennymi. Po zakończeniu kampanii wrześniowej w samej Warszawie było 24 tys. rannych i chorych żołnierzy, a około 100 tys. osób poza Warszawą. Leczeni byli m.in w szpitalach w Warszawie, schroniskach i domach noclegowych Organizowano także punkty dworcowe sanitarno-odżywcze, przez które przewinęły się rzesze ludności, nie tylko jeńców, żołnierzy, ale także ludności wracającej z niewoli, wysiedlonej.

 

Szczególne zasługi na tym polu mają kobiety zrzeszone w Komitecie Działaczek Społecznych PCK. Opiekowały się chorymi, rannymi, poszkodowanymi, żywiły, ubierały, dostarczały fałszywe dokumenty. Zajmowały się inwalidami, jeńcami, dziećmi wykradanymi z transportów niemieckich podczas wywożenia ich w głąb Niemiec. KDS cieszyły się ogromnym zaufaniem społeczeństwa. Pracujące w nich kobiety z narażeniem życia niosły pomoc, gromadziły środki poprzez organizowane akcje, sprzedaż przedmiotów, organizację koncertów.

 

W działaniach na rzecz pomocy ludności cywilnej PCK nie był osamotniony. U jego boku stali harcerze, którzy pomagali w akcjach ewakuacyjnych, organizowali pocztę polową, przenosili pod ostrzałem żywność dla walczących. W Krakowie rozpoczęła działalność Harcerska Poczta PCK.

 

---

 

Działalność PCK na emigracji.

 

Po utworzeniu Rządu Polskiego na Emigracji we Francji, przy przychylności MKCK, w dniu 6 listopada 1939 roku utworzono ZG PCK przy Rządzie we Francji. PCK organizował tam własne szpitale, bursy i obejmował opieką Polaków, żołnierzy i osoby cywilne przybyłe przez Rumunię i Węgry do Francji. Na krótko przed kapitulacją Francji, Rząd Polski i ZG PCK przeniósł się do Londynu i tam wznowił działalność. Aktywność ZG PCK była wielokierunkowa, wspomagana przez narodowe stowarzyszenia czerwonego krzyża, Polonię amerykańską i Amerykański Czerwony Krzyż. Działalność realizowana była przez tworzone delegatury, których zadaniem było m.in pomoc Polakom na obczyźnie. Na przełomie lat 1943/44 działały delegatury w Afryce Południowej, Kenii, Argentynie, Brazylii, Chile , Egipcie, Hiszpanii, Indiach, Iraku, Iranie, Włoszech, Kanadzie, Kubie, Nowej Zelandii, Palestynie, Peru, Portugalii, Rodezji, Stanach Zjednoczonych, Syrii, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, Urugwaju. Dorośli i dzieci rozmieszczeni na terenie wielu krajów potrzebowali natychmiastowej pomocy. Delegatury spełniały także inna ważną rolę – miały aktywizować wcześniej osiadłe w tych krajach rodziny z tzw. „starej emigracji polskiej” do pomocy nad osieroconymi dziećmi.

Przygotowania do  Powstania, jakie na ziemiach polskich czyniła  Komenda Główna Armii Krajowej znane były również PCK. Wtajemniczone osoby od dłuższego czasu  gromadziły w różnych częściach  miasta odpowiednie zapasy  materiałów sanitarnych, leków, sprzętu, narzędzi chirurgicznych jak również zapasy żywności, pościeli, koców i innego wyposażenia szpitalnego. Najlepiej zaopatrzone składnice  znajdowały się przy ul. Pańskiej,  na Krakowskim Przedmieściu i na Nowym Świecie.

 

Nadszedł dzień 1 sierpnia 1944 roku – wybuch Powstania stał się  faktem. Sam termin wybuchu okazał się  jednak  zaskoczeniem dla wielu działaczy i pracowników PCK, gdyż rozkaz dowódcy  AK gen. Tadeusza  Komorowskiego „Bora” o godzinie „W” nie dotarł na czas do Zarządu Głównego PCK. Od pierwszych dni Powstania personel medyczny, pielęgniarki, sanitariuszki PCK podejmowały prace patrolowe polegające na  penetrowaniu przydzielonego im terenu, aby rannych lub chorych jak najszybciej  przenieść do szpitala lub najbliższego punktu opatrunkowego. Przez pierwszych  10 dni powstania czynnych było 7 szpitali PCK, w  tym przy ul. Smolnej 6, ul. Jaworzyńskiej 2, ul. Foksal 7, ul Mokotowskiej 55, ul Drewnianej 8   oraz 14 ambulatoriów.

 

Podczas Powstania Niemcy nagminnie  nie szanowali znaku Czerwonego Krzyża, bombardując szpitale, paląc i niszcząc oznaczone godłem  czerwonokrzyskim miejsca pobytu chorych  i rannych ludzi łamiąc w ten sposób  wszelkie  konwencje humanitarne. W większości zajętych szpitali  mordowali  wszystkich  chorych  oraz personel. Tym samym PCK ponosił bardzo duże straty podczas ratowania ludzi w wyniku  rozstrzeliwań i morderstw popełnianych  przez żołnierzy niemieckich.

 

W  pierwszych dniach sierpnia Niemcy zajęli i podpalili kamienicę przy ul. Smolnej 19, w której swoją siedzibę miały władze ZG PCK i Warszawskiego Okręgu PCK, paląc tym samym  całe  archiwum Biura Informacji i niszcząc wiele tysięcy  kart ewidencyjnych oraz depozytów. Spalony szpital przy Smolnej  przeniesiono częściowo do szpitali zorganizowanych przy ul. Pierackiego 3/5 i częściowo przy ul. Kopernika 11/13.

 

W poszczególnych dzielnicach Warszawy PCK obejmował opieką  chorych i rannych powstańców oraz osoby cywilne ( w tym wymagających szczególnej troski  osoby starsze, inwalidów i kobiety z dziećmi). Sanitariuszki łączniczki dysponowały bielizną, ubraniami, kocami, swetrami i spodniami, które  przekazywały powstańcom i osobom cywilnym. PCK występował również  w roli służby pomocniczej. Dożywiano żołnierzy wychodzących ze szpitali przed powrotem do oddziałów powstańczych. Przybyłym oddziałom  z Puszczy Kampinoskiej przekazano 2000 sztuk bielizny, 500 par skarpet i onuc, 100 prześcieradeł i ręczników oraz ponad 100 palt i kurtek, kilkadziesiąt par butów, kilkanaście kilogramów mydła i  bielizny. Tworzono sierocińce i schroniska zaopatrując je w środki żywnościowe i zapewniając pomoc lekarską.

 

W większości dzielnic  Warszawy organizowano  Biura Informacji –  tzw. małe filie informacyjne. Skrupulatnie  zbierano  informacje  o zabitych i  rannych ze wszystkich możliwych miejsc,  starano się także  odnotować każdy pochówek. Prowadzono specjalne kartoteki, które później wykorzystywano w trakcie  poszukiwań zaginionych.

 

Pogarszająca się z każdym dniem sytuacja i brak nadziei na jakąkolwiek pomoc z zewnątrz  zdecydowały o podjęciu przez dowództwo Powstania rozmów  kapitulacyjnych ze stroną niemiecką. W rozmowach, które toczyły się od 30 września do 2 października w Ożarowie pod Warszawą   ze strony polskiej uczestniczyła delegacja w składzie której byli między innymi: wiceprezes PCK hrabina Maria Tarnowska reprezentująca Radę Główną Opiekuńczą oraz  dr Hieronim Bartoszewski reprezentujący  właśnie Polski Czerwony Krzyż. Rozmowy zakończyły się   2 października  1944 roku podpisaniem układu o zaprzestaniu działań wojennych  w Warszawie. Na podstawie   powyższych postanowień  wszyscy żołnierze oraz służba sanitarna, w składzie której znajdowały się pielęgniarki i sanitariuszki PCK otrzymała prawa jeńców wojennych. W myśl porozumienia PCK był odpowiedzialny za przeprowadzenie ewakuacji  z Warszawy wszystkich szpitali, punktów opatrunkowych wraz z rannymi i chorymi. Poza miasto  wywieziono w ten sposób ponad 5 tys osób.  Akcję ewakuacyjną zakończono 24 października, kiedy to ostatni pacjenci szpitala przy ul. Jaworzyńskiej  2 opuścili ruiny stolicy. Po kapitulacji  dla ludności cywilnej rozpoczął się okres przemarszu przez piekło obozu Dulag 121 w Pruszkowie ( który znajdował się pod opieką RGO i PCK). Przez to miejsce, w którym tragiczne  warunki bytowe były  trudne  do wyobrażenia- przeszło około  600.000 mieszkańców Warszawy. Na apel PCK w Londynie, MKCK pierwsze dary z lekami dostarczył do Dulagu 13 września.  Paczki MKCK docierały również do  żołnierzy  Powstania, którzy znaleźli się w obozach   na terenie Niemiec.

 

Powstanie Warszawskie było dla Polskiego Czerwonego Krzyża  testem sprawności organizacyjnej. Pracownicy, lekarze, pielęgniarki i sanitariuszki PCK wypełnili swoje powinności patriotyczne i humanitarne z najwyższym  poświęceniem, pokonując niewyobrażalne trudności  i często  płaca za to najwyższą cenę.

 

Własne szpitale, bursy i obejmował opieką Polaków, żołnierzy i osoby cywilne przybyłe przez Rumunię i Węgry do Francji. Na krótko przed kapitulacją Francji, Rząd Polski i ZG PCK

W okresie II wojny światowej, w związku z trudną sytuacją polityczną, PCK posiadał trzy Zarządy Główne: pierwszy w Generalnej Guberni z prezesem W. Lachertem, drugi działający najpierw w Paryżu, a potem w Londynie przy Rządzie Rzeczpospolitej Polskiej na Emigracji  z Prezesem W. Koskowskim i trzeci który powstał w 1944 roku przy PKWN w Lublinie z Ludwikiem Christiansem na czele. W latach 1944-45 kilkakrotnie zmieniały się składy Zarządów Głównych PCK – celem było połączenie w jedną strukturę działających niezależnie organów naczelnych. Ostatecznie ukonstytuowany w marcu 1945 roku Zarząd Główny z W. Lachertem spotkał się z Premierem Rządu Tymczasowego Edwardem Osóbką-Morawskim, który w trakcie spotkania dał wyraz swojemu wrogiemu stosunkowi do MKCK i działalności PCK w czasie wojny, w jego ocenie działającej jako  przykrywka dla Armii Krajowej, wroga ówczesnego Rządu. Nadzór nad PCK, na wniosek Premiera,  przejął Minister Obrony Narodowej gen. Michał Rola Żymierski, który rozwiązał ówczesny ZG i powołał nowy z gen Stanisławem Szeptyckim na czele, w skład którego weszli przedstawiciele zarządu z Warszawy i Lublina. Zarząd ten nie przetrwał jednak długo i decyzją Ministra Obrony Narodowej został rozwiązany i powołano zupełnie nowy skład, odsuwając zupełnie działaczy o odmiennych od władzy rządzącej poglądach, w szczególności tych zasłużonych tak jak hr. Maria Tarnowska czy Józef Wielowiejski.

 

W okresie powojennym składy Zarządu Głównego oraz przywróconej w 1948 roku Rady Głównej PCK nieustannie zmieniały się. Celem zmian było dalsze upolitycznianie i dostosowanie PCK do nowej sytuacji w kraju. Powołany w 1948 roku  Zarząd przetrwał do I Krajowego Zjazdu Delegatów PCK, który odbył się 3-4 lutego 1951 roku. Wówczas dokonano wyboru nowych władz w głosowaniu.

 

Zarząd Główny PCK w Londynie stracił rację bytu po cofnięciu przez aliantów poparcia dla Rządu na Emigracji. Również MKCK, w trosce o utrzymanie jednego stowarzyszenia krajowego w Polsce, uznało Zarząd Główny PCK w Warszawie, a nie ten w Londynie. Londyński ZG PCK nie dokonał likwidacji, nie oddał żadnych dokumentów do Warszawy licząc na zmiany polityczne w Polsce. Londyński PCK  przekształcił się w Towarzystwo Pomocy Polakom i przejął posiadane agendy zagraniczne w celu prowadzenia dalszej działalności humanitarnej pod zmienioną nazwą.

 

W kraju po 1945 roku PCK zaczął rozwijać się organizacyjnie, utworzono okręgi zrównane z województwami i oddziały dopasowane do powiatów. Tworzono koła dorosłych i koła młodzieży. Struktura PCK ewaluowała wraz ze strukturą administracyjną kraju. Na dzień 1 stycznia 1951 roku było 19 oddziałów wojewódzkich, ponad 300 oddziałów powiatowych. PCK szybko odbudowywało swoje struktury, młodzież i dorośli aktywnie włączali się w działalność organizacji, upatrując w tym niejako swój patriotyczny obowiązek. Przy okręgach i oddziałach powołano tzw. komitety społeczne, w skład których wchodzili przedstawiciele samorządów, związków zawodowych, zainteresowanych działalnością PCK organizacji i zasłużonych działaczy.

 

Kadry PCK przyzwyczajone do działalności w warunkach ekstremalnych natychmiast po zakończeniu działań wojennych przystąpiły do niesienia pomocy. Po zakończeniu działań wojennych liczba osób potrzebujących pomocy Czerwonego Krzyża była ogromna i systematycznie wzrastała. Wymagało to tworzenia coraz to większej liczby różnego rodzaju placówek. Najwięcej placówek sanitarno-opiekuńczych i leczniczych powstało w latach 1945 i 1946 m.in. 316 przychodni leczniczych, 30 szpitali, 5 sanatoriów. PCK wykonywał gigantyczną  pracę pomocową. Działalność wspierana była przez MKCK, Ligę Towarzystw Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca oraz niektóre czerwonokrzyskie stowarzyszenia krajowe. Przez punkty i placówki PCK przewinęło się co najmniej kilka milionów osób.

 

Pomocą otaczano oswobodzonych z obozów koncentracyjnych i obozów pracy, więzień hitlerowskich poszkodowaną ludność cywilną, powracających z oflagów i stalagów z III Rzeszy oraz  repatriantów ze ZSRR i Europy Zachodniej. Do kraju wracały tysiące osób, tak więc liczba potrzebujących pomocy i opieki stałe rosła.  PCK uruchamiał coraz to nowe placówki, w tym stacje krwiodawstwa, punkty sanitarno-odżywcze na dworcach, punkty opieki nad matkami z dziećmi, inwalidami, kuchnie polowe, ośrodki zdrowia. Na wyłączność przekazano organizacji sieć stacji pogotowia ratunkowego. W 1949 roku Minister Zdrowia przekazał PCK 200 karetek Sanitarnych.

 

PCK udzielał pomocy więźniom w obozach zagłady. W Oświęcimiu, Majdanku i innych obozach  utworzone zostały szpitale obozowe. Ważną grupą objętą opieką byli repatrianci. Dla nich PCK uruchomił 3 pociągi sanitarne , w czasie akcji repatriacyjnej świadczył opiekę lekarską i odżywczą dla powracających do kraju. Dla inwalidów wojennych uruchamiane były schroniska, gdzie otrzymywali odzież, wyżywienie, opiekę lekarską. Ogromna pomocą były dary z MKCK i innych stowarzyszeń krajowych. Najbardziej zaangażowane były: Amerykański CK, Kanadyjski, Szwajcarski, Szwedzki, Duński, Belgijski. Składnice darów  utworzono z Warszawie, Łodzi, Sosnowcu, a potem także w Gdyni.

Ogromnym wyzwaniem dla PCK była realizacja zadań związanych z opieką nad dziećmi. Z jednej strony konieczność zapewnienia opieki dzieciom , często sierotom i półsierotom przywiezionym do Polski z drugiej bardzo trudną kwestią była rewindykacja dzieci polskich znajdujących się w Niemczech. Wiele tych dzieci wywiezionych dla przybranych rodzin w Niemczech było ukrywane. Sprawa była przedmiotem zainteresowania Ligi Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i wsparcia ze strony stowarzyszeń krajowych Czerwonego Krzyża. Do prowadzenia akcji germanizacyjnej w czasie wojny Niemcy powołali specjalne instytucje, z których największą była „Lebensborn”. Do jej zadań należało umieszczanie dzieci w rodzinach zastępczych narodowości niemieckiej, zakładach specjalnych oraz wystawianie fałszywych metryk urodzenia. Ustalenie liczby tych dzieci było prawie niemożliwe, szczególnie dotyczy to dzieci urodzonych przez polskie robotnice przymusowe zatrudnione na terytorium Niemiec i odbieranych im zaraz po urodzeniu. Z dokumentów i informacji pochodzących z różnych źródeł wynika, że liczbę dzieci polskich poddanych akcji germanizacyjnej można określić na 200 tysięcy. Wszystkie ekipy Polskiego Czerwonego Krzyża przy polskich misjach repatriacyjnych, a następnie delegatury PCK w Niemczech miały za zadanie wyszukiwanie dzieci polskich i załatwianie spraw związanych z ich rewindykacją. W Polsce okręgi wojewódzkie i powiatowe PCK otrzymały polecenie zbierania materiałów dot. dzieci zaginionych w czasie okupacji oraz wywiezionych do Niemiec w celu germanizacji. Biuro Informacji i Poszukiwań PCK w Warszawie systematycznie przekazywało do Delegatur PCK w Niemczech spisy poszukiwanych dzieci, zawierające dokładne dane personalne oraz okoliczności i miejsce odebrania dziecka.

 

Poza poszukiwaniem dzieci i ich rodzin, Polski Czerwony Krzyż zajmował się przyjmowaniem transportów dzieci. W okresie od 5.06.1946 r. do 31.01.1948 r. przyjmowaniem transportów dzieci przybywających z Niemiec i Austrii pociągami sanitarnymi PCK zajmował się Okręg Śląsko-Dąbrowski PCK w Katowicach. Sporządzane były arkusze ewidencyjne wywiezionych dzieci. Z ok. 200 tysięcy zrabowanych dzieci polskich, do kraju powróciło kilkadziesiąt tysięcy. Pozostałe żyją w różnych krajach, nie wiedząc nic o swoim pochodzeniu.

 

Ważną formą działalności PCK po wojnie było prowadzenie Biura Informacji i Poszukiwań. Gromadzono dane o stratach w ludziach, załatwiano tysiące interesantów dziennie, pracowano po 14-15 godzin na dobę. Otrzymywano dokumenty z obozów, od jeńców, z delegatur zagranicznych. Informacje takie gromadziły także oddziały okręgowe – dokumentację z całego kraju scalono w 1948 roku. Ważnym zadaniem biura były także ekshumacje zwłok, prowadzone przy udziale protokolantów PCK na terytorium całego kraju. W niektórych rejonach ekshumację prowadziły Zarządy miast i powiatów, a dokumenty były przekazywane do Biura Informacji i Poszukiwań w Warszawie. Dzięki działalności Biura dziesiątki tysięcy osób znalazło swoich bliskich lub otrzymało informację o ich losach.

 

W okresie 1945-48 PCK otrzymywał pomoc finansową ze strony rządu polskiego, ale była ona mniejsza niż środki uzyskane samodzielnie przez organizację z własnej działalności tj. ze składek członkowskich, darowizn, dochodów z dopłat do biletów wstępu do kin, teatrów itp.

 

Działalność PCK we wszystkich obszarach wspierana była przez społeczeństwo i inne organizacje czerwonokrzyskie  oraz agendy rządowe krajowe i zagraniczne. Ścisła współpraca łączyła PCK z UNRRA (Administracja Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy – międzynarodowa organizacja utworzona w 1943 roku, której rola polegała na niesieniu pomocy ludności w krajach zniszczonych przez II wojnę światowej), Państwowym Urzędem Repatriacyjnym oraz Ministerstwem Zdrowia.  We współpracy z Ministerstwem Zdrowia PCK zaangażowany był w badania lekarskie objazdowe na terenie całej Polskie, szczepienia ochronne, działalność profilaktyczną, szkolenia sanitarne. PCK potrzebował wykwalifikowanego personelu  organizowano więc kursy szkolenia sanitarnego dla wiejskich przodownic zdrowia, dróżników, higienistów obozowych i szkolnych, ratowników wodnych, górników, opiekunów szkolnych kół . PCK otwierał szkoły pielęgniarstwa. Reaktywowano szkołę w Poznaniu, otwarto nową w Łodzi, Zabrzu, Wrocławiu, Szczecinie i Nowym Sączu. Szkoły te decyzją Ministra Zdrowia z 1949 r zostały upaństwowione. PCK pozostawiono wyłącznie możliwość prowadzenia kursów.

 

Od 1948 roku dokonywało się postępujące uspołecznienie instytucji państwowych i prywatnych, które  doprowadziło do zabrania PCK prowadzonych placówek. Poza przejętymi  w 1948 szkołami pielęgniarstwa, w dalszej kolejności   w 1951 zabrano 177 kompletnie wyposażonych stacji pogotowia ratunkowego, 15 stacji przetaczania i konserwowania krwi oraz liczne placówki sanitarno-opiekuńcze. Placówki te przekazywane były pod zarząd państwowy scentralizowanego państwa.  W gestii PCK pozostały placówki doraźnej pomocy w przypadkach klęsk i katastrof,  możliwość prowadzenia kursów, współdziałania w zakresie wychowania sanitarno-zdrowotnego młodzieży, organizowania ruchu honorowych krwiodawców, opieki nad samotnymi i chorymi, udział w akcjach ratowniczych podczas klęsk i katastrof, walka z epidemiami. Pozostawiono także działalność Biura Informacji. PCK odebrane zostało całe zaplecze techniczne, majątkowe, ograniczono samodzielność. Majątek gromadzony przez całe lata (obiekty szpitalne, sanatoryjne, urządzenia, środki transportu, ) stanowiły wieloletni dorobek ciężkiej i ofiarnej pracy PTCK i PCK przy współudziale społeczeństwa. Od tej pory PCK było finansowane ze skarbu państwa.

 

Stopniowo ograniczano samodzielność PCK, narzucano ideologiczne zasady działania, pozbawiano patriotycznych i narodowych cech zawartych w treściach i formach działania stowarzyszenia. Zarząd Główny PCK w większości zdominowany był przez komunistów i deklarował pełną gotowość  do współpracy z czynnikami rządowymi. Prowadzona polityka miała doprowadzić do zapominania o tradycjach niepodległościowych. Wyrazem tego było min. niszczenie archiwów PCK  jak to miało miejsce w Krakowie i było przykładem niszczenia wiedzy i pamięci o przeszłości PCK.  Towarzyszyły temu częste zmiany personalne, usuwanie ludzi związanych z tradycjami niepodległościowymi. Ostateczne podporządkowanie władzy ludowej nastąpiło  na I Krajowym Zjeździe Delegatów PCK w 1951 roku, kiedy to pod pozorami demokracji dokonano swoistego zamachu stanu. We władzach nie pozostał nikt z działaczy okresu międzywojennego i wojennego.

Po roku 1951 PCK został podporządkowany, tak jak inne organizacje społeczne władzy politycznej. Organizacja przetrwała, ale utraciła swoją niezależność. Nie została zlikwidowana ze względu na obowiązujące przepisy międzynarodowe, ale także z powodu korzyści jakie wynikały z prowadzonej przez nią działalności na rzecz społeczeństwa. PCK stał się, z konieczności dziejowej, organizacją legitymizującą system państwowy. Władza wspierała masowość działania, narzucała zapisy statutów. regulaminów, zatrudnianie pracowników, uzależniono finansowo organizację  od subwencji państwowych. Mimo tego całego sztafażu politycznego, w PCK toczyła się normalna praca: oświata zdrowotna, ratownictwo, kursy i szkolenie pierwszej pomocy, honorowe krwiodawstwo, pomoc w sytuacjach klęsk i katastrof.

 

Na kolejnych Zjazdach Krajowych wyznaczano kierunki działania i priorytetowe zadania i konsekwentnie je realizowano. Kolejne Zjazdy miały miejsce:

I Krajowy Zjazd PCK – 1951
II Krajowy Zjazd PCK- 1955
III Krajowy Zjazd PCK – 1960
IV Krajowy Zjazd PCK – 1965
V Krajowy Zjazd PCK – 1970
VI Krajowy Zjazd PCK – 1974
VII Krajowy Zjazd PCK – 1979
VII Krajowy Zjazd PCK – 1984
IX Krajowy Zjazd PCK – 1989

 

---

Lata 50- te.

 

 Sukcesem lat 1951-55 jest przygotowanie do niesienia pomocy 5 mln osób głównie w zakładach pracy. Zaczęto tworzyć wówczas tzw. posterunki sanitarne (5 osobowe zespoły pierwszej pomocy niosące pomoc w nagłych wypadkach i zachorowaniach). Posterunki sanitarne tworzyły w danym zakładzie drużynę sanitarną. Pod koniec lat 50-tych funkcjonowało w kraju ponad 4 tys. drużyn, które wypełniały lukę kadr medycznych po wojnie. Na szeroką skalę zajęto się likwidacją zaniedbań w dziedzinie ochrony zdrowia na wsi. Zaczęto wydawać miesięcznik Zdrowie , wydawnictwa w serii Biblioteka Zdrowia, Biblioteczka Oświatowo-Sanitarna, drukowano plakaty, organizowano liczne konkursy, wystawy o tematyce zdrowotnej (np. poświęcone chorobom wenerycznym, gruźlicy, alkoholizmowi, kalectwu, krzywicy, higienie osobistej i zbiorowej), a także promujące honorowe krwiodawstwo. W tym okresie przeszkolono 16 tys. pielęgniarek na kursach półrocznych i 6 600 na kursach rocznych. Organizacja cieszyła się zaufaniem, o czym świadczy wzrost liczby członków o 1 mln osób.

 

W latach 1955-65 jako zadanie postawiono sobie podnieść jakość szkolenia kadr, zwiększyć obecność PCK na terenach wiejskich co realizowano  szkolenia wiejskich przodownic zdrowia, które podjęły się walki m.in ze znachorstwem. PCK zmierzyć musiał się z także klęskami żywiołowymi w kraju (huragany i powódź w 1958 roku), z drugiej strony bardzo aktywnie zaangażował się w międzynarodowe akcje np. na rzecz pomocy poszkodowanym w czasie wypadków października 1956 roku na Węgrzech. Bardzo aktywnie działała komisja ds. młodzieży, która organizowała obozy szkoleniowe. Ważną rolę odegrało pismo Czyn Młodzieży ( wydawane w latach 1928-73).

 

Przykładano wielką wagę do werbowania dawców krwi.  Jedną z form propagowania honorowego krwiodawstwa była organizacja dni i tygodni HDK. Bardzo sprawnie działały komisje krwiodawstwa, liczba dawców rosła, ruch był powszechny i masowy. PCK współpracował z zakładami pracy, LOK, OSP, kołami gospodyń wiejskich, związkiem młodzieży, Ligą Kobiet. Zaczęto wydawać Odznaki Honorowego Dawcy Krwi (trzystopniową), zapewniano bilety do teatru, kina. Od 1964 roku zacżęto tworzyć stałe kluby HDK.

 

Od 1957 roku podjęto się szkoleń dla sióstr pogotowia jako rezerwy pielęgniarskiej oraz kadr przygotowanych do pracy oświatowo-zdrowotnej.  Od 1962 roku, dzięki zaangażowaniu działaczy i pracowników PCK zaczęto tworzyć punkty opieki nad chorymi w domu.

 

---

 

Lata 60-te.

16 listopada 1964 roku Sejm uchwalił ustawę o PCK. Określono w niej podstawowe zasady prawne funkcjonowania PCK oraz niektóre obowiązki organów państwa wobec stowarzyszenia. Zlecono Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi prowadzenie Biura Informacji i  Poszukiwań jako realizatorowi obowiązku państwa wynikającego z konwencji genewskich.

Realizowano liczne akcje i programy o charakterze wychowawczo-propagandowym dot. ważnych problemów społecznych m.in. racjonalnego żywienia, higieny kobiety ciężarnej, pielęgnacji niemowląt, skutków stosowania środków chemicznych w rolnictwie.  Popularne były powiatowe konkursy czystości połączone z czynami społecznymi w czasie których porządkowano obejścia, tereny zieleni miejskiej i wiejskiej, budowano urządzenia sanitarno-higieniczne. Popularną formą edukacji były stałe i objazdowe wystawy dot. szczepień, krwiodawstwa, walki z alkoholizmem, chorobami wenerycznymi.

W roku 1963 uroczyście świętowano 100 lecie powstania MKCK , zapoznawano szeroko społeczeństwo z powstaniem i historią Ruchu Czerwonokrzyskiego.  Jako główny cel stawiano sobie umasowienie organizacji Pod koniec lat 60 tych PCK liczył około 4 milionów członków.

W 1963 roku zorganizowano po raz pierwszy obóz instruktorski dla młodzieży pomaturalnej, który dał początek kadrom społecznych instruktorów młodzieżowych (SIM). Od 1966 roku PCK zaczęło się także tworzenie, popularnych do dziś klubów Wiewiórka, których celem było wyrobienie w dzieciach nawyku troski o higienę jamy ustnej i zdrowe zęby. Wychodząc naprzeciw zainteresowaniom młodzieży szkół średnich zaczęto wydawać ilustrowany miesięcznik Jestem Gotów do Pomocy , a dla młodzieży szkół podstawowych Czyn PCK. Miesięcznik Jestem odpowiadał na zainteresowania młodzieży: zawierał działy poświęcone modzie, kosmetykom, higienie żywienia, a także zagadnienia z zakresu seksuologii.

 

Cały czas rozwijano opiekę nad chorym w domu, zatroszczono się również o osoby zatrudnione do opieki czyli siostry pogotowia zapewniając im ubezpieczenia społeczne, nagrody w docenieniu za ciężką pracę. Organizowano kursy o postępowaniu z chorym w domu dla ogółu społeczeństwa.

 

---

 

Lata 70-te

W latach 1970-73 dzięki ścisłej współpracy z mediami (prasa, radiem, telewizją) z informacjami dot. oświaty zdrowotnej, przysposobienia sanitarnego, honorowego krwiodawstwa zaczęto docierać do szerokich mas społeczeństwa. W tym okresie PCK prowadzi również szeroką działalność wydawniczą. Wydawane są miesięczniki : Jestem, Zdrowie, Czyn Młodzieży.

 

Zdrowie ( wydawane do 1998) roku to poradnik higieniczno-lekarski, z którym współpracowało wielu specjalistów z dziedziny medycyny i nauk pokrewnych. Jestem Gotów do Pomocy (od 1970 roku przekształciło się w Jestem)wydawane do 1998 roku –  służyło pomocą młodzieży, nauczycielom i opiekunom szkolnych kół  w wymianie doświadczeń czerwonokrzyskich, w wychowaniu młodzieży w  duchu humanitaryzmu. Czyn Młodzieży (do 1973 roku)- to czasopismo dla szkół podstawowych. Wszystkie czasopisma wychodziły w dużych nakładach i cieszyły się popularnością.  Oprócz periodyków PCK wydawał w tym czasie broszury i wydawnictwa nieperiodyczne.

Wydarzeniem, które miało wpływ na działalność PCK było wprowadzenie nowego podziału administracyjnego kraju w 1975 roku. W związku ze zmianą struktury terytorialnej powołano zarządy wojewódzkie PCK, zlikwidowano zarządy powiatowe. W efekcie reorganizacji zmniejszono stan zatrudnienia. Reforma administracyjna niekorzystnie odbiła się na działalności PCK, głównie w zakresie nierównomierności rozmieszczenia jednostek i udzielanej pomocy. Zarówno liczba punktów opieki, jak liczba posterunków sanitarnych w kraju była nierówna w poszczególnych zarządach np. w województwie konińskim było 5 punktów opieki, a w woj. gdańskim – 38. Podobnie liczba posterunków sanitarnych: w woj. krakowskim -1662, a w woj. łomżyńskim – 418.

Duże zmiany następowały w zakresie realizacji usług opiekuńczych, dążono do podniesienia jakości świadczonych usług, zwiększenia liczby punktów opieki, wzrostu liczby sióstr pogotowania. W tym celu wprowadzono nową formę szkolenia tzw. przy łóżku chorego. Pozwoliło to na szybkie przygotowanie osób do pracy. Braki kadrowe  likwidowano poprzez wprowadzenie tzw. pomocy sąsiedzkiej, dzięki której zwiększono ilość osób objętych usługami. W roku 1973 istniały 372 punkty opieki, a w 1978 aż 868. Szkolono siostry pogotowania , ale nie wszystkie podejmowały pracę w usługach. Aby zwiększyć zatrudnienie zmieniano warunki pracy, wprowadzono prace na etatach z pełnymi świadczeniami socjalnymi, podnoszono wynagrodzenia.  Siostry pogotowia zaczęły traktować swoją pracę jak zawód, a to przyczyniło się do stabilizacji zatrudnienia. Zarządzenie Ministra Zdrowia z 30 listopada 1978 roku ustaliło status zawodowy sióstr pogotowia.

 

Do działań opiekuńczych włączano szkoły i szkolne koła. Działalność kół na polu opieki odznaczała się bardzo dużą efektywnością.

Ważnym zadaniem w latach 70 tych profilaktyka zdrowotna i podnoszenie kultury sanitarnej wsi. We współpracy z innymi organizacjami takimi jak ZHP, LOP, KGW. OSP, ZMW., ZMS realizowano czyny społeczne na rzecz poprawy stanu sanitarnego i estetycznego miejsc zamieszkania, stanowisk pracy, pomieszczeń sanitarnych, sal lekcyjnych, hal produkcyjnych. Organizowano współzawodnictwo w czystości. Najpopularniejsze formy edukacji zdrowotnej i sanitarnej lat 70 tych to: odczyty o tematyce zdrowotnej, konkursy czystości i estetyki, pogadanki w środowisku młodzieży, olimpiady zdrowia, turnieje, konkursy czytelnicze, wystawy oraz organizowane przez Zarząd Główny wystawy w Wagonie Propagandowym Oświaty Zdrowotnej. W Wagonie tym zorganizowano 3 wystawy, które w ciągu 624 dni ekspozycji w 165 miejscowościach obejrzało 102 870 osób.

 

Realizowano także filmy „Nasz znak wiewiórka”, „Wypadek – i co dalej?” PCK brał udział w festiwalach filmowych w kraju i za granicą. W latach 1974-78 do oddziałów terenowych w ramach akcji oświatowo-zdrowotnych wydano 904 000 plakatów, 2 500 000 wywieszek, 1 550 000 składanek, 16 000 ulotek, 5000 materiałów instruktażowych, w mediach ukazało się 245 informacji.

 

W celu unowocześnienia i ujednolicenia nauczania sanitarnego zaczęto organizować krajowe seminaria dla wykładowców, kierowników i instruktorów, zakupiono fantomy, tablice poglądowe, rzutniki, wyprodukowano filmy instruktażowe.

 

Pod koniec lat 70-tych stosunek procentowy członków PCK do ogółu ludności wynosił 14,3%.

24 sierpnia 1977 roku  przy Zarządzie Głównym powstał Ośrodek Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego, a w 1981 zorganizowana została po raz pierwszy Warszawska szkoła Prawa Humanitarnego. Współgospodarzami byli PCK i MKCK. Było to pionierskie przedsięwzięcie, które stało się wzorem dla podobnych w Europie. Duża aktywność środowisk naukowych w kraju w zakresie MPH zrodziła inicjatywę powołania równoległej Polskiej Szkoły Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Konfliktów Zbrojnych, która do dziś odbywa się raz w roku w Radziejowicach. Słuchaczami są studenci prawa, słuchacze szkół wojskowych, osoby wyjeżdżające na misje oraz pracownicy i wolontariusze PCK.

 

---

 

Lata 80-te.

Bardzo trudnym okresem w działalności PCK był okres miedzy 1979 a 1983 rokiem. 13 grudnia 1981 roku w Polsce został wprowadzony stan wojenny, a lata 1982 i 1983 to okres gwałtownych powodzi w kraju.

 

Po ogłoszeniu stanu wojennego PCK podjął niezwłocznie działalność pomocową. Władze państwa w kilka dni po ogłoszeniu stanu wojennego zgodziły się na wizyty przedstawicieli PCK w ośrodkach internowania i udzielania pomocy internowanym i ich rodzinom. Było to np. ułatwienie korespondencji z rodzinami, dostarczanie środków czystości , odzieży itp. W styczniu 1982 roku w siedzibie ZG PCK rozpoczęła działalność delegatura MKCK i Ligi Stowarzyszeń CK i CP. Działacze i pracownicy ZG PCK oraz przedstawiciele MKCK odbyli 79 wizyt w ośrodkach internowanych, a przedstawiciele zarządów okręgowych PCK 170 wizytacji ośrodków internowania na swoim terenie. Przyjęto ponad 4 tysiące różnych próśb i postulatów internowanych, w tym ok. 600 wniosków o zwolnienie. W Genewie powołano w tym czasie grupę operacyjną zajmującą się z ramienia Ligi Stowarzyszeń i MKCK pomocą dla Polski. Po apelu wystosowanym do stowarzyszeń w innych krajach, do Polski napływały transporty z darami odzieży, lekarstw, żywności, sprzętu medycznego, środków czystości, które docierały do ludności, szpitali, domów dziecka, szkół, internatów itp. Wartość tych darów, z których większość przekazano za pośrednictwem PCK, ocenia się na dziesiątki milionów dolarów, a korzystających z pomocy na ponad półtora miliona osób. Przedstawiciele MKCK i Ligi współorganizujący i nadzorujący tę działalność w specjalnym raporcie bardzo wysoko ocenili pracę PCK w okresie stanu wojennego.

 

Początki lat 80 tych minęły w PCK pod znakiem działań w środowisku studenckim, promowania tworzenia kół studenckich, utworzenia Centralnej Grupy SIM, która porządkowała sprawy organizacyjne i prowadziła działalność programową. Rozpoczęto m.in organizację obozów wędrownych dla młodzieży.

 

Od 1982 roku zaczęto tworzyć Rady Honorowego Krwiodawstwa. Rosła liczba punktów opieki i osób objętych pomocą. Usługi opiekuńcze, były jednym z trzech priorytetowych zadań PCK w tym okresie. W roku 1988 liczba punktów opieki wynosiła 1 597 , a pod opieką PCK znajdowało się 95 852 osób. PCK zatrudniał 24 400 sióstr pogotowia. Przygotowano materiały samokształceniowe: J. Szymanowska, Opieka nad chorym w domu (Warszawa 1988) , Pielęgniarstwo ogólne, cz. I i II, Warszawa 1988. Poprawiono warunki wykonywania pracy przez opiekunki, zakupiono odzież ochronną, poprawiono wynagrodzenia, wiele sióstr zaopatrzono w rowery w celu szybszego dotarcia do podopiecznych. Opracowano nawet projekt odznaczenia za zasługi w działalności opiekuńczej, jednak realizację tego przesunięto na okres późniejszy.

Okres 1945-1989 to okres Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Losy państwa sterowane były przynależnością do tzw. obozu państw socjalistycznych, a PCK był organizacją masową i miał wsparcie (był finansowany) z budżetu państwa.  Najwyższy stan zrzeszenia w całej niemal stuletniej historii organizacji PCK osiągnął w roku 1988 – 5 983 993 członków.

Od 1989 roku PCK dążył do usamodzielnienia jednostek terenowych. Zmieniała się rola Zarządu Głównego przesuwając się w stronę  wsparcia organizacyjnego inicjatyw podejmowanych przez oddziały terenowe, inicjowaniu zmian w istniejących uregulowaniach prawnych, tworzeniu przepisów wewnętrznych, upowszechniania najciekawszych inicjatyw oddziałów terenowych, pozyskiwaniu środków od władz na zadania wynikające z podpisanych umów międzynarodowych.

 

Na działalność PCK po 1989 roku wpływ miały przemiany zachodzące w kraju i radykalnie zmieniające się warunki polityczne i społeczne. Miały one wpływ przede wszystkim na sposób finansowania działalności. Rok 1989 był ostatnim rokiem, kiedy dotacje centralne w 100% pokryły płace pracowników. Od 1990 roku realizacja działań uzależniona była całkowicie od wysokości pozyskanych dochodów własnych. Usamodzielnienie oddziałów wojewódzkich polegało na systematycznym decentralizowaniu decyzji merytorycznych i organizacyjnych. W sytuacji kryzysu gospodarczego nie było łatwo wypracowywać własne dochody, a hojność dotychczasowych darczyńców, w tym zakładów przemysłowych uległa ograniczeniu, a z czasem nawet zanikowi. Wszystkie jednostki PCK koncentrowały się na załatwianiu podstawowych spraw życia codziennego, zapewnieniu ciągłości realizacji zadań. W związku z trudną sytuacją finansową ograniczono liczbę materiałów promocyjnych i szkoleniowych, co miało wpływ na dynamikę rozwoju i realizacji zadań, m.in ruchu HDK, grup SIM . Zaczęto odnotowywać dramatyczny spadek ilości jednostek i członków. W latach 1991-2002 liczba członków we wszystkich strukturach zmniejszyła się od kilku do kilkudziesięciu razy. Stowarzyszenie nie było przygotowane do reagowania na taką sytuację społeczno-gospodarczą i prawną.

 

 Od 1990 roku rząd zaprzestał dotowania wszelkich organizacji społecznych. Przemiany dotyczyły w szczególności działalności opiekuńczej, która na mocy ustawy o pomocy społecznej zaczęła być koordynowana przez ośrodki pomocy społecznej i finansowana przez  samorząd terytorialny oraz administrację rządową. Lata 1991-1992 usługi opiekuńcze realizowane były ze środków Ministerstwa Zdrowia, samorządów terytorialnych, ośrodków pomocy społecznej i dochodów własnych stowarzyszenia. Powodowało to bardzo duży chaos i trudności w rozliczeniach finansowych. Spadła liczba osób objętych opieką. Krótkotrwałe kontrakty z ośrodkami pomocy społecznej i brak gwarancji ich przedłużenia wymusiły ograniczenie zatrudnienia sióstr.

 

W tym okresie rozwinęły się inne formy działalności opiekuńczej, które wiązały się z gwałtownym ubożeniem ludności. Dużym zainteresowaniem cieszyły się punkty wydawania żywności, posiłków, punkty wydawania odzieży używanej, leków, środków czystości.  PCK otwierał apteki z lekami pochodzącymi z darów, które były wydawane bezpłatnie na podstawie recept. Finansowano dożywianie dzieci. Prowadzono ośrodki opiekuńcze całodobowe (dla osób starszych, osób niepełnosprawnych, matek z dziećmi), prowadzono noclegownie, stołówki, świetlice. Koszty utrzymania tych placówek pokrywane były z różnych środków (powiatowych centrów pomocy rodzinie, ośrodków pomocy społecznej, samorządów, fundacji, środków własnych, środków od innych stowarzyszeń krajowych).

 

Aktywnie zaczęła działać Rada Pań, która gromadziła środki organizując koncerty charytatywne.

 

Dużym osiągnięciem humanitarnej działalności PCK w okresie 1989-2003 było zorganizowanie centralnych magazynów interwencyjnych w Zgierzu, Słupsku, Katowicach, Wiązownej koło Warszawy oraz magazynów interwencyjnych wojewódzkich. Zaczęto tworzyć grupy ratownictwa specjalnego.  Do końca 1991 roku powstało w kraju 150 grup ratownictwa specjalnego, skupiających młodych członków PCK, studentów i osoby zawodowo związane z ratownictwem (strażaków, lekarzy, członków GOPR, WOPR).

 

Szczególną formą aktywności była pomoc na rzecz uchodźców różnej narodowości przebywających w Polsce. Program pomocy uchodźcom realizowano na mocy porozumienia z Ministrem Spraw Zagranicznych i Biurem Paszportów przy współpracy z Wysokim Komisarzem NZ ds. Uchodźców. Pomagano cudzoziemcom z Bliskiego Wschodu i Afryki, obywatelom byłego ZSRR, którzy pozostali w Polsce po zamachu stanu w Moskwie , doraźnie obywatelom Rumunii-Cyganom, obywatelom Jugosławii.

 

 Z czasem oddziały wojewódzkie i lokalne uzyskiwały coraz większe uprawnienia nie tylko finansowe, ale też merytoryczne , programowe.

 

Od początku lat 90 tych PCK dużą wagę przywiązywał do udziałach w akcji pomocy międzynarodowej. W latach 1989-91 wysłano łącznie 201 transportów o wadze około 1 511 ton  do stowarzyszeń krajowych w Rumunii, Albanii, Iranu, Peru, Bułgarii, Serbii, Turcji, Litwy i innych republik byłego ZSRR, Chin, Jugosławii.

 

Od 1989 zaczęto organizować we współpracy z MKCK Warszawską Szkołę Letnią – kurs z zakresu międzynarodowego prawa humanitarnego, utworzono Ośrodek Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego, który jako jedno z zadań zaczął prowadzić konkurs na prace magisterskie i doktorskie.

 

Nadal jednym z ważnych zadań była promocja zdrowia realizowana przez różne metody i formy pracy (pogadanki, prelekcje, konkursy, projekcje filmowe, olimpiady). Tematem który najczęściej pojawiał się w ramach podejmowanych projektów była walka z AIDS.

 

Wydawano w tym czasie wydawnictwo Zdrowie, Jestem. Rozpoczęto wydawanie pisma Zygzak, ale nie zyskało ono czytelników i zaprzestano jego publikacji w 1994 roku. Pozostałe dwie gazety wydawano do 1998 roku. Pośród publikacji wspomnieć należy także o Biuletynie Organizacyjnym PCK, który od 1987 roku przekształcił się w Przegląd Czerwonokrzyski. Częstotliwość wydawania kolejnych numerów nie miała jednak charakteru rytmicznego. Od 1994 roku wydawano ” Dar krwi”, który był biuletynem Krajowej Rady HDK.

 

 

---

Opracowano na podstawie:

Andrzej Pankowicz, W służbie bliźniemu. Album 90 lecia PCK, Kraków2009

Marianna Łucja Cichocka, Polski Czerwony Krzyż w latach 1919-2004

Joanna Szymoniczek, W cieniu wojny, PCK w latach 1945-72

Andrzej Pankowicz, Polski Czerwony Krzyż w Generalnej Guberni 1939-45

Zdzisław Abramek, Powstanie i działalność Polskiego Czerwonego Krzyża 1912-1951

Sprawozdania z działalności Zarządu Głównego PCK za lata 1989-2016