Szpitale jenieckie w Krakowie i Ślązacy

W Szpitalu jenieckim PCK w Krakowie w 1940r. od lewej: mjr Tokarz, dr J. Rieu, dr Tadeusz Kowarzyk, dr Gustaw Nowotny

Szpitale jenieckie w Krakowie i Ślązacy

Aleksandra Mianowska, Szpitale jenieckie w Krakowie i Ślązacy
Przegląd Lekarski – Oświęcim 1987 (s. 150-153)

 

Pracując w szpitalach jeńców polskich w Kra­kowie jako pielęgniarka ochotniczka — zarówno tym przy ul. Skarbowej 2/4 (Szpital nr 521, następnie Szpital PCK[1]) od grudnia 1939 do jego likwidacji, tzn. do 15 sierpnia 1940 r., a potem również w Szpitalu PCK „u Jezuitów” przy ul. Kopernika 26[2] aż do dnia zaaresztowania przez gestapo, tzn. do 4 grudnia 1940 r. — podziwiałam postawę rannych żołnierzy, i to bez względu na stopień wojskowy od szeregowca począwszy, postawę przepojoną patrio­tyzmem, któremu „dawać świadectwo” na szpital­nym łóżku wśród codziennych cierpień było chyba trudniej niż w czasie działań wojennych.

Pamiętać przy tym należy, że w okresie kampanii wrześniowej, ze względu na jej przebieg niezgodny z przewidywanymi planami, kto chciał, mógł się bardzo łatwo „wyłączyć”, a przecież nie tylko nie „wyłączano się”, ale do dzisiaj mam w oczach obraz koszar piechoty przy ul. Warszawskiej w dniu 3 września 1939 r. (obecnie mieści się tam Politech­nika) dosłownie oblężonych przez mężczyzn, którzy nie mieli obowiązku stawienia się, a jednak domagali się, wręcz żądali przyjęcia ich w szeregi wojska.

Żarliwym patriotyzmem w szpitalach jenieckich odznaczali się również żołnierze pochodzący ze Ślą­ska. Będę mówić o tych, z którymi zetknąłem się bezpośrednio, gdyż leżeli na „moich” salach, salach ciężko chorych, a więc Ernest Piecha przez towarzy­szy niedoli zwany „Zefirem”, czy Antoni Konieczny wyczekujący w pierwszej kolejności na przynoszone przeze mnie „wiadomości ze świata” z nasłuchu radiowego i prasy konspiracyjnej, czy wreszcie Jerzy Wagner, młody górnik, któremu samo nazwisko dało okazję do zaświadczenia swej polskości.

A było to tak: lekarz niemiecki pełniący — z ramienia Wojskowego Szpitala Niemieckiego, mie­szczącego się w dawnym polskim Szpitalu Wojskowym przy ul. Wrocławskiej — funkcję naczelnego chirurga w naszym szpitalu, dr J. Riese, odczytując w czasie swej pierwszej wizyty nazwisko na karcie chorobowej, powiedział: „Jerzy Wagner, also sprechen Sie deutsch!” i wtedy ku radości polskiego lekarza, mojej, jak i towarzyszy chorych padło krótkie, mocne, twarde: „Ni!”.

A przecież Wagner, którego los leżał niewątpliwie w rękach mającego operować go lekarza niemiec­kiego, nic nie wiedział o tym, że dr Riese, Austriak, był wyjątkowo przyzwoitym człowiekiem, nie tylko świetnym chirurgiem, a w dodatku Polakom życzli­wym w tym stopniu, że pracująca również w tym Szpitalu dr Jadwiga Beaupré przynosiła mu i tłuma­czyła gazetki konspiracyjne. Zachowanie się Wag­nera wzbudziło chyba jakieś uznanie w oczach dr Riesego.

Wszystkich chorych traktował z rzetelnością god­ną prawdziwego lekarza, ale Wagnera otoczył chyba szczególną opieką. I tak, po dokładnym zapoznaniu się ze stanem jego nogi strzaskanej od postrzału polecił mi, po pierwsze, przygotować chorego psy­chicznie do konieczności przeprowadzenia ampu­tacji nogi (chory bowiem twierdził, że woli umrzeć!), po wtóre, o ile to tylko możliwe, dożywiać dodat­kowo, ile tylko i jak można. Polecenie pierwsze, jak i drugie, starałam się wykonać.

Wykonanie tego pierwszego było o tyle możliwe, że mój mąż, który wyreklamowany przez swoje władze zwierzchnie (krakowski Urząd Wojewódzki), poprosił o cofnięcie reklamacji i poszedł na front, zostawił jakieś oszczędności na książeczce MKO; pierwsze zlecenie okazało się trudniejsze do wypeł­nienia. To były codzienne dyskusje, kończące się z mojej strony argumentem w rodzaju: „Wagnerku, przecież dla Polski może zrobić więcej uczciwy, dzielny Polak z jedną nogą, niż kiep mający dwie! Wojna dopiero się zaczęła!” Ostatecznie Jerzy Wag­ner, po czterech chyba tygodniach, zgodził się na amputację. A mnie, w nagrodę za poprawne wyko­nanie zleceń, dr Riese, co było zupełnie wyjątkowe, pozwolił uczestniczyć w operacji i po zdjęciu gipsu ciągnąć oślizgłą od ropy nogę, a potem… umieścić w kuble.

A była to operacja niezwykła i na długo została w pamięci nie tylko zespołu, który brał w niej udział.

W czasie narkozy bowiem Wagner, licząc po polsku, gdzieś od czterdziestu przeszedł na język niemiecki; dr Riese leciutko się uśmiechnął, a lekarzom Pola­kom, instrumentariuszce, Jance Pigoniównej, no i mnie zrobiło się przykro, że jednak z tej podświa­domości wydobył się język niemiecki. Zostaliśmy jednak wkrótce z nawiązką usatysfakcjonowani. Bu­dząc się z narkozy Wagner rozpoczął rozprawę z najeźdźcami. Śląską, soczystą gwarą krzyczał o tra­gedii Śląska, od lat — do powstania Polski niepod­ległej — germanizowanego, a jednak nie dającego się złamać! Jak się okazało, znał dobrze jego dzieje, z powstaniami trzema włącznie; dołączył wreszcie swój osobisty, okrutny żal za wrześniową napaść. Krzy­czał, kiedy przewoziłam go z sali operacyjnej — w owo niedzielne przedpołudnie!

Korytarze ku radości wszystkich chorych dru­giego piętra rozbrzmiewały od Wagnerowych: „Germańcy, psubraty, gizdy przeklęte…!” Wwie­ziony na swoją salę, sąsiada, pochodzącego gdzieś z Polesia, co było niewątpliwie refleksem jakiejś dys­kusji, przywitał gromkim okrzykiem: „Polsza ci nic nie dała, dawać mi kryga, to jo ci zaroz dom!” Słowom towarzyszyło chwycenie opartej o łóżko laski i chęć natychmiastowego wykonania obietnicy; trzeba było tak rozstawić łóżka, aby ramię sprawied­liwości Wagnerowej, uzbrojone w „kryga”, nie dosięgło niefortunnego, stanowiącego absolutny wyjątek, dyskutanta.

Tenże Wagner, przeniesiony, po zlikwidowaniu Szpitala przy ul. Skarbowej, do Szpitala „u Jezui­tów”, po zaaresztowaniu mnie przez gestapo, z najzupełniej własnej inicjatywy, o kulach, w samym mundurze, bo jeszcze ani płaszcza, ani protezy nie miał, w 30-stopniowy mroźny dzień wybrał się na Pomorską (siedziba gestapo!), prosić za mną. Pewnie dopiero wtedy „przypomniał” sobie język niemiec­ki.

Na sali teatralnej — teatralnej, bo takie funkcje spełniała istotnie w Bursie Związku Młodzieży Prze­mysłowej i Rzemieślniczej im. Ks. Kuznowicza — leżał również ciężko ranny, z nogą w gipsie, Ślązak o nazwisku Czech (imię — ze względu na jego bezpieczeństwo — nie zostało odnotowane w „notat­niku” prowadzonym niemal „na żywo” i uszło z pamięci). Figurujący w rejestrach szpitalnych jako szeregowiec, Czech był uczestnikiem powstań śląs­kich, w stopniu kapitana. Również „w cywilu” prosty górnik, jak Wagner, mówił gwarą śląską, co pewnego dnia doprowadziło do zabawnego niepo­rozumienia. Dyżury nocne pełniła wtedy siostra od lat pracująca w zawodzie pielęgniarki, z natury, w przeciwieństwie do wszystkich innych sióstr, zarów­no zawodowych, jak i ochotniczek, może nieco „oschła”. Cierpiący na swoją ropiejącą „nożka”, co to ani rusz goić się nie chciała, Czech zwrócił się z prośbą o jakąś przysługę — owym serdecznym, w gwarze śląskiej: „Siosczynko!” Pozbawiona wido­cznie znajomości gwary śląskiej, a może i poczucia humoru, przy tym „dama w wieku”, i mocno „przy kości”, zrozumiała: „Dziewczynko” i zapłonęła nie­kłamanym oburzeniem, „na co sobie już w tym szpitalu chorzy pozwalają!” A że na sali teatralnej leżały w większości szarże „od końca”, było więc trochę radości.

Pewnego dnia przyszedł do mnie któryś z cho­rych, by mnie ostrzec przed jednym ze Ślązaków; prosił, bym była ostrożna, bo do tego Ślązaka przyszedł w odwiedziny jego brat… w mundurze niemieckim, pewnie volksdeutsch. Byłam chyba po nocnym dyżurze, toteż bardzo zmęczona, bo dość nieodpowiedzialnie „warknęłam”: „gdyby mój brat wpisał się na volkslistę, to chyba bym go udusiła!” Minęło niewiele czasu, odszukał mnie ów Ślązak (był na sali, na trzecim piętrze), nieprawdopodobnie na mnie rozżalony: „Siostra powiedziała, że udusi­łaby mego brata, bo on volksdeutsch. A to niepraw­da! On nie volksdeutsch, tylko go przymusowo, jak innych na Śląsku, zabrali do wojska niemieckiego! Wyjaśniłam, że ktoś, kto podsłuchał, podsłuchał źle! Nie mówiłam o jego bracie, ale o moim własnym. Wyraziłam radość z jego oburzenia i wyjaśnień. Że zarówno on, jak ten jego brat byli dobrymi Pola­kami, najlepszy dowód, iż nie spotkało mnie nic złego; wszak wystarczyłoby taki meldunek przekazać gestapo! Cała ta sprawa znalazła swe odbicie jedynie w tych „rymach”, którymi jeden z szeregowców z trzeciego piętra „opiewał” wszystkie siostry (nie­które strofy „soczystością” określeń przypominały ułańskie „żurawiejki”), a mnie poświęcił ów dwu­wiersz:

„Siostra Mianowska, ta jest śmiała,

Ta się nawet volksdeutschów nie bała”

Od owego dnia postanowiłam nie tylko bardziej panować, nawet w chwilach zmęczenia, nad obja­wianiem swoich uczuć, ale unaoczniłam sobie tra­gedię Ślązaków przymusowo wcielonych do armii niemieckiej. Niebawem pewien lutowy pogrzeb uka­zał mi ten problem w całej, tragicznej jaskrawości. Ale tutaj posłużę się swoim „notatnikiem”:

„Znowu miałam nocny dyżur, ostatniego stycznia 1940 r. Najgorzej tej nocy czul się Krasowski, 40-letni plutonowy rezerwy. Ten też jest bardzo samotny. Nikt z rodziny go nie odwiedza. Bo i jak? Pochodzi spod Zdołbunowa, z miejscowości Bór, a to przecież teraz «po tamtej stronie». Krasowski nie skarży się, nie jęczy, na moje zapytanie, jak się czuje, odpowiada rzeczowo, że noga go boli; zresztą jutro ma być operacja-amputacja, więc chcąc nie chcąc myśli i nie może spać. Zapaliłby sobie chętnie papierosa. Podaję mu ogień, sprawdzam jeszcze raz, czy w kubku jest herbata, zachęcam, by próbował jednak nie myśleć i… zasnąć. Zapewniam, że ope­racja, jak tyle innych w naszym szpitalu, pójdzie jak najlepiej i jutro o tej porze będzie już wszystko miał za sobą.

Nie myśleliśmy ani on, ani ja, że «jutro o tej porze» Franciszek Krasowski, plutonowy rezerwy, nie tylko amputację nogi, ale całe swoje życie będzie już miał «za sobą». Umarł nazajutrz około godziny 18, nie odzyskując przytomności po przebytej ope­racji. Chyba dobrze, że odchodził nieprzytomny? To był pierwszy luty 1940 r. Nie leżał na mojej sali, ale na sali, gdzie pracowała również pielęgniarka-ochotniczka, Kasia Zalęska, studentka. Nieoswojona jesz­cze z koniecznością umierania siostra Kasia wypła­kiwała przy tym »swoim« chorym wszystkie łzy. Ani rusz nie chciała się na tę śmierć zgodzić. Z zapuchniętą od płaczu buzią (ładną buzią!) błagała naszego chirurga, dr Gustawa Nowotnego, by robił jakieś zastrzyki, by przetaczał krew, jej krew, umierają­cemu, aż sam bezradny dr Nowotny musiał energi­cznie przywołać siostrę Kasię do porządku. W każdym razie rozpacz siostry Kasi Załęskiej, towa­rzysząca konaniu samotnego Krasowskiego spod Zdołbunowa, była tak wielka i tak autentyczna, że mogła starczyć za rozpacz licznej i kochającej rodzi­ny.

Na pogrzeb Krasowskiego w dniu 3 lutego 1940 zostałyśmy «wydelegowane» ja i rodzona siostra Kasi, Janka Załęska[3] również pielęgniarka-ochotniczka, obie wyrwane z Montelupich, gdzie osadzo­no je złapane przy przechodzeniu z «tamtej strony», przez Zygmunta Klemensiewicza, prezesa okręgu PCK i równocześnie dyrektora Ubezpieczalni Spo­łecznej. Janeczka, jak ją najczęściej nazywamy, jest tak jak ja wysoka, tylko w przeciwieństwie do mnie i do rodzonej siostry, Kasi, jasnowłosa. Abyśmy godnie reprezentowały «pielęgniarski polski stan», koleżanki pielęgniarki zawodowe wypożyczyły nam porządne granatowe peleryny, których, jako ochot­niczki, nie miałyśmy, a które, niezależnie od wzglę­dów reprezentacyjnych, okazały się wielce przydatne w ów mroźny dzień. Idąc z Janeczka na cmentarz Rakowicki nie przypuszczałyśmy, że weźmiemy udzial nie w jednym, ale… w dwu pogrzebach, i że ten drugi będzie w swej wymowie jeszcze tragiczniejszy. Przed domem pogrzebowym czekał na trumnę Krasowskiego najskromniejszy, jaki można sobie wy­obrazić, »karawan«, po prostu wóz zaprzężony w parę koni; czekała wydelegowana z obozu na Dąbiu grupka przemarzniętych polskich żołnierzy — jeń­ców, naturalnie »pod opieką« niemieckich wartowni­ków z karabinami na ramieniu. Z naszego Szpitala przybył staruszek, jezuita, ksiądz Jan Sobaś. Z domu przedpogrzebowego wyniesiono trumnę Krasowskiego i drugą trumnę, którą złożono na tym samym wozie, a obok księdza jezuity Sobasia stanął, ku naszemu zdumieniu, ksiądz w mundurze niemieckim. Nasi żołnierze, jeńcy z Dąbia oddali ziemi obie trumny. Okazało się, że ta druga zawierała doczesne szczątki, jak głosiła tabliczka na trumnie, Josefa Muschalika, żołnierza niemieckiego, a raczej ściśle, jak zdoła­łyśmy się dowiedzieć, Józefa Muszalika, Ślązaka w nienawistny mundur przyobleczonego.

Muszalik, stacjonujący ze swoją jednostką w Kra­kowie, pokochał jakąś dziewczynę (a może znał ją już przed wojną?). Polkę. Kiedy miano go przenieść na front, w przystępie rozpaczy strzelił do dziewczyny, potem do siebie. Ten drugi strzał był celniejszy, natomiast dziewczyna, wtedy kiedy ziemi krakow­skiego cmentarza oddawaliśmy szczątki Józefa Muszlika, walczyła ze śmiercią, podobno w Szpitalu Św. Łazarza.

Wiązankę kwiatów, przyniesioną dla Krasowskie­go, podzieliłyśmy na dwie części. Tę drugą złoży­łyśmy na grobie Muszalika. Myślałyśmy, że przy­najmniej po śmierci dopiął swego: wypuścili go ze swej władzy Niemcy, podrzucając nam jego trumnę_; ale dzięki temu w tej ostatniej drodze, z wyjątkiem katolickiego księdza Niemca i wartowników pil­nujących jeńców z Dąbia, towarzyszyli mu jednak swoi, polscy żołnierze, polskie pielęgniarki. Polski ksiądz zaintonował mu Salve Regina, a potem wszy­scy po polsku odmawialiśmy »Ojcze nasz«, »Zdrowaś Mario« i »Wieczne odpoczywanie«.

Bardzo nas obie z Janka Załęską przejęła ta samotność Krasowskiego, za którego trumną nie szedł nikt z rodziny, i ta tragedia »na szekspirowską« przecież miarę — Muszalika. Było nam tak ciężko na duszy i tak markotnej że, by się nie rozbeczeć (»Polka musi być twarda i dzielna«!), wracając ulicą Rakowicką, w rytmie poleczki, podśpiewywałyśmy sobie »dla kurażu« »W mogile ciemnej śpij na wieki, husia siusia, husia siusia. Choć zamknięte masz powieki, husia siusia, husia susia« itd., a płakać nam się nad tragiczną polską dolą i tak chciało… ale nie płakałyśmy.”

Tyle notatnik. Potem sprawdziłam dane na cmen­tarzu Rakowickim. Figurował (i chyba to dzisiaj figuruje) tam jedynie zapis: Josef Muschalik, umarł 30 I 1940, pochowany 3 II 1940, i adnotacja: Radf. Ers. Schwadron 8. — i nic więcej, ani wieku zmarłego, ani miejsca ostatniego zamieszkania, nic. Daleko od Krakowa, gdzieś tam w Libii, rozstrze­lany Jan Wansky, czyli właściwie Jan Wański, Ślązak w mundur niemiecki przymusowo przyobleczony, jak Muszalik i wielu innych, rozstrzelany za dezercję i chęć przejścia na stronę aliantów, a przypomniany ostatnio przez Hugona Krzyskiego[4], doczekał się przynajmniej sztuki pt. Sprawa nr 113. Kiedy bowiem wojska alianckie i w tym polskie oddziały zajęły opuszczone przez Niemców stanowiska, zna­leziono nie zniszczone, snadź w pośpiechu wycofy­wania się, akta „procesu” owego nieszczęśnika.

Podchorąży Jerzy Laskowski, sam z wykształce­nia prawnik, jak poinformował mnie wspomniany Hugo Krzyski[5], w oparciu o owe dokumenty napisał sztukę, właśnie ową Sprawę nr 113. Grał ją Teatr Dramatyczny II Korpusu (między innymi w Taranto we Włoszech) w reżyserii Wacława Radulskiego, z Ludwikiem Lawińskim w roli przewodniczą­cego sądu, Hugonem Krzyskim jako wysokiej rangi esesmanem, Stanisławem Belskim jako obrońcą z urzędu i Kazimierzem Litnikiem w roli Wańskiego. Sztuka kończyła się wydaniem wyroku skazującego na śmierć przez rozstrzelanie i, jak łatwo się domy­ślić, wywołała niejeden skurcz serca na widowni, tym bardziej, że fakty przechodzenia Ślązaków wtłoczonych w niemieckie mundury, zwłaszcza we Wło­szech, na stronę wojsk alianckich były znane.

Z mogiły Muszalika, czekającego wciąż na swego Laskowskiego, jeśli już nie Szekspira, podobnie jak z mogił tych innych, co długo i cierpliwie bez słowa skargi umierali w szpitalach: na Skarbowej 2/4, przy ul. Kopernika 26 czy w innych szpitalach krakowskich (tych, którzy nie mieli rodzin w tzw. Generalnym Gubernatorstwie, chowano od razu w „mogile zbiorowej”!), nie pozostał ślad nawet w formie imienia i nazwiska umieszczonego na naj­mniejszym drewnianym krzyżyku!

Tak więc słowa „notatnika pielęgniarki” (może kiedyś uda się go wydać!) i słowa tego artykułu będą jedynym świadectwem, że Ślązak, Józef Muszalik, wiele przecierpiał, zanim rozstał się ze swym krót­kim życiem.

 

***

 

 

autorka: Aleksandra Mianowska

Przedruk za: Przegląd Lekarski – Oświęcim 1987 (s. 150-153)

Więcej o autorce: http://krakowianie1939-56.mhk.pl/pl/archiwum,1,mianowska,2278.chtm

 

 

 

 

[1] Por. A. Mianowska: Szpital jeniecki Polskiego Czerwonego Krzyża w Krakowie. Przegl. Lek. 1985, nr l, s. 72-79.
[2] Por. A. Mianowska: Szpital jeniecki „u Jezuitów” w Krako­wie. Przegl. Lek. 1986, nr l, s. 61-71.
[3] Później, w czasie powstania warszawskiego, znana z pow­stańczej piosenki „sanitariuszka Małgorzatka”.
[4] H. Krzyski: Teatr żołnierski na Bliskim Wschodzie i we Włoszech. Przekrój 1986, nr 2136 (z 18 V).
[5] Relacja ustna H. Krzyskiego z 9 VII 1986 r. Por. też. St. Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny. Warszawa 1967, s. 96.

Serdeczne podziękowania dla Pana Janusza Bastera za przesłanie tekstu.