Szpital jeniecki Polskiego Czerwonego Krzyża w Krakowie

Grupa pracowników Szpitala jenieckiego PCK w Krakowie w Bursie im. ks. Kuznowicza, ul. Skarbowa 2.

Szpital jeniecki Polskiego Czerwonego Krzyża w Krakowie

autor: Aleksandra Mianowska. Przedruk za „Przegląd Lekarski” 1985rok.

Przygotowania służby zdrowia do wojny z hi­tlerowskimi Niemcami rozpoczęły się w 1937 r. Świadczy o tym m. in. rozporządzenie rady mini­strów z dnia 29 stycznia tegoż roku „O przygoto­waniu w czasie pokoju obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej”. Wprowadziło ono przymusowe szkolenie drużyn ratowniczych i powołało do współpracy z władzami państwowymi: Ligę Obro­ny Powietrznej i Przeciwgazowej, Związek Stra­ży Pożarnych i PCK. Artykuł 13 tegoż rozporzą­dzenia wezwał PCK do współpracy z władzami w organizowaniu ratownictwa i lecznictwa. Pol­skiemu Czerwonemu Krzyżowi zlecono „organiza­cję, tworzenie, szkolenie drużyn ratowniczo-sanitarnych oraz zaopatrywanie ich w środki ratow­nicze i lecznicze”[1].

Dzięki tej akcji było w Polsce przed 1939 r. „ponad 60 000 tysięcy wyszkolonych ratowników i ratowniczek, zorganizowanych w specjalnych drużynach”. Poza tym PCK dysponował w 1939 r. poważnymi zapasami materiałów sanitarnych i sprzętu technicznego; w 17 okręgach PCK czyn­ne były 342 oddziały, w sumie 1289 placówek przygotowanych do służby społecznej. Przewidy­wano również, że w wypadku wybuchu wojny Za­rząd Główny PCK będzie urzędował w siedzibie rządu RP, która może się zmieniać na skutek wy­padków wojennych, natomiast „wszystkie inne placówki PCK miały na wypadek cofania się wojsk i ewakuacji władz cywilnych pozostać na miejscu i pełnić swą służbę”[2].

Atmosferę panującą wówczas w kraju trafnie wyraża rozsyłana masowo przez PCK ulotka na­stępującej treści: „Pamiętaj, że wróg jest pod murami Polski. Kiedy ojciec twój, syn lub brat będzie walczył w szeregach naszego wojska, two­im obowiązkiem będzie nieść pomoc i bronić twe­go domu; tym pomożesz żołnierzowi polskiemu w walce z, nieprzyjacielem”. W lipcu 1939 r. na zjeździe prezesów i inspektorów okręgowych w Warszawie ustalono, że na wypadek wojny, w ra­zie zarządzonej ewakuacji władzy, placówki PCK powinny pozostać na miejscu.

Dnia 25 sierpnia 1939 r., jak zanotował prowa­dzący „Diariusz Rezydencji T. J. [Towarzystwa Jezusowego — dop. A. M.] w Krakowie pod we­zwaniem św. Stanisława Kostki, ul. Skarbowa 2/4”, Bursa Związku Młodzieży Przemysłowej i Rzemieślniczej im. ks. M. Kuznowicza została przejęta przez władze wojskowe. Ostateczny od­biór przez specjalną komisję nastąpił we czwartek 31 sierpnia. Wieczorem tego dnia przybyła kompa­nia sanitarna[3]. Tenże diariusz informuje zwięźle, że 30 sierpnia, we środę, „odbył się obiad pożeg­nalny (…). Chłopcy rozjeżdżają się z żalem, nie­pewni losu”. Ks. Kuznowicz, który był prezesem Związku Młodzieży Przemysłowej i Rzemieślni­czej i zarazem superiorem Rezydencji przy Skar­bowej, w osobistych notatkach zapisał: „Dnia 28 VIII Rząd Polski Dom Związkowy zamienił na szpital”[4].

Datę pierwszą, tzn. 25 sierpnia, potwierdza również Stanisław Górkiewicz, prowadzący „Pamięt­nik związkowy”. Czytamy tam pod tą datą: „Go­rączka opanowuje społeczeństwo polskie. Niemiec chce zniszczyć naszą ojczyznę. Konsolidacja narodu nastąpiła zupełna. Do ostatniej piędzi ziemi bro­nić będziemy Polski i nie damy nic, co nasze. Po­wołuje wojsko obywateli do służby. Sekr. gen. [se­kretarz generalny, Tadeusz Dalewski — dop. A. M.] został powołany do służby. Gmach nasz ma być przeznaczony na szpital. Młodzież opuszcza gmach, by udać się do własnych domów albo na tułaczkę”[5].

Nie można się dziwić, że wybór polskich władz wojskowych padł na Bursę im. ks. Kuznowicza. Ten istotnie imponujący gmach powstał z inicja­tywy tego jezuity, zajmującego się od 1906 r. (akcja zapoczątkowana w 1897 przez innego je­zuitę, Błażeja Szydłowskiego) młodzieżą terminatorską. Na dwu parcelach, położonych między uli­cą Krupniczą a Czystą, ofiarowanych przez mia­sto, za sprawą głównie prezydenta dr. Juliusza Lea, dla Związku Młodzieży Przemysłowej i Rze­mieślniczej w 1912 r., zbudowano po odzyska­niu niepodległości, z funduszów uzyskanych z ofiarności społeczeństwa zarówno w kraju, jak i wśród Polonii amerykańskiej potężny, cztero­piętrowy gmach (w 1924 oddano do użytku 1/8 budynku), ukończony ostatecznie w 1929 r. Bur­sa była przewidziana dla 300 wygodnie rozloko­wanych chłopców; prócz pokoi mieszkalnych mie­ściły się w niej pokoje do gier, biblioteka, sala teatralna i co najważniejsze, własny ośrodek lecz­niczy. Tak zwana infirmeria zajmowała prawie całe prawe skrzydło parteru, a kierował nią fa­chowo dr Stanisław Bociański, który cały ten ośrodek zorganizował bezinteresownie; pomocą le­karską służyli również lekarze: dr Adam Kramarzyński, dr Ludwik Wilczyński.

Lecznica, jak ją nazywali związkowcy, posiada­ła pokój ambulatoryjny, własną apteczkę i obszer­ną izolatkę na 8 łóżek. Obowiązki pielęgniarek pełniły siostry ze Zgromadzenia Służebniczek NMP. Po doktorze Bociańskim stanowisko lekarza zakła­dowego objął ulubieniec młodzieży dr Stanisław Haczkiewicz, a w 1936 r. dr Józef Małachowski.

 

Kiedy l września Niemcy zaatakowali Polskę wzdłuż całej granicy, a na Kraków spadły o godz. 5,15 pierwsze bomby, przy ul. Skarbowej, w Bur­sie ks. Kuznowicza działał już Szpital Wojskowy nr 521, gotowy na przyjęcie pierwszych rannych. W miarę cofania się armii polskiej na wschód ewakuowano władze wojskowe i cywilne. I tak np. opuścili Kraków wraz z wojskiem, każdy ze swoim zespołem operacyjnym, dyrektor kliniki chirurgicznej UJ, prof. dr Jan Glatzel i doc. dr Stanisław Nowicki (wtedy to przyszedł z pomocą prof. dr Maksymilian Rutkowski: dnia 4 września objął stanowisko kierownika kliniki chirurgicz­nej)[6].

Wobec wybuchu wojny, jak pisze w swych nie opublikowanych wspomnieniach zastępca prezesa krakowskiego oddziału PCK, płk Stanisław Plappert, PCK stanął przed następującymi zadaniami: „przeprowadzenie mobilizacji, zaspokojenie licz­nych uchodźców ze Śląska, przejęcie szpitali, pomoc własnym żołnierzom”. Mobilizacja, jak stwier­dza dalej Plappert, została przeprowadzona „w porządku”, wystawiając 12 drużyn ratowniczo-sanitarnych, 5 punktów odżywczych, 2 kolumny sa­nitarno-dezynfekcyjne[7].

Zgodnie ze wspomnianymi na początku ustale­niami prawnymi, wobec opuszczenia Krakowa przez wojska polskie w dniu 3 września, PCK przejął następnego dnia Szpital Wojskowy nr 521 w gmachu Bursy ks. Kuznowicza. „Lekarzem, któ­ry szpital ten PCK przekazał dr. Małachowskiemu [a więc lekarzowi zakładowemu Bursy — dop. A. M.] był dr Uhma” — notuje płk Plappert. W budynku Bursy przebywał wciąż prezes Związ­ku i superior Rezydencji ks. M. Kuznowicz i je­mu zapewne zawdzięczać należy, że zaprzyjaźnio­ny dr Stanisław Bociański zjawił się w Krakowie i objął stanowisko dyrektora szpitala przejętego przez PCK. PCK zajął się uzupełnieniem wypo­sażenia „swojego” szpitala, a wybitną pomoc, jak pisze Plappert w swym rękopisie, okazała w tym względzie Ubezpieczalnia Społeczna i Szpital im. Narutowicza, co było tym łatwiejsze, że preze­surę krakowskiego oddziału PCK sprawował Zyg­munt Klemensiewicz, równocześnie od listopada 1934 r. dyrektor Ubezpieczalni. Zresztą Zygmunt Klemensiewicz z chwilą ewakuacji władz z Kra­kowa samorzutnie podjął starania o zaopatrzenie szpitali w ogóle, a przede wszystkim Szpitala PCK przy ul. Skarbowej, gdzie już od 1 września umieszczano rannych i chorych żołnierzy, a od 4 września również wyewakuowanych z V Okręgo­wego Szpitala Wojskowego przy ul. Wrocławskiej.

6 września o godzinie 6 rano stanęły na mostach krakowskich oddziały niemieckie, zmotoryzowane patrole obsadzały wyloty ulic karabinami maszy­nowymi, na murach miasta pojawiły się afisze w języku polskim i niemieckim grożące karą śmier­ci „za wrogie działania przeciw wojsku niemiec­kiemu i akty sabotażu” i następne, zakazujące „opuszczania domów od 18.30 do 5. rano bez spe­cjalnych upoważnień”. Na liście 25 zakładników mających „zabezpieczyć” przemarsz wojsk nie­mieckich znalazły się m. in. nazwiska Zygmunta Klemensiewicza i płk. Stanisława Plapperta. Bez­pośrednio po wkroczeniu wojsk okupacyjnych zo­stała zarządzona ewakuacja Szpitala im. Naruto­wicza.

Maleńkim szczęściem w tym ogromie nieszczęść był fakt, że Kraków zajęły wojska pochodzące z Austrii i że Plappert, zastępca prezesa oddziału krakowskiego PCK, ur. w 1888 r., był oficerem armii austro-węgierskie j w okresie pierwszej woj­ny światowej, toteż łatwiej było mu dotrzeć np. do niemieckiego szefa sanitarnego i uzyskać przedłu­żenie terminu ewakuacji szpitala im. Narutowicza, pomoc w środkach transportowych dla przewozu chorych do szpitala św. Łazarza itd. Przy tej oka­zji niektóre urządzenia z najlepiej na terenie Kra­kowa wyposażonego szpitala Ubezpieczalni prze­szły do Szpitala PCK na Skarbową. Co więcej, gen. Herbert, komendant wojskowy, były rot­mistrz 3 pułku strzelców stacjonowanych przed pierwszą wojną w Krakowie, okazał się znajo­mym płk. Plapperta z owych czasów i o nim Plap­pert zapisał w swych wspomnieniach: „On dużo mi pomógł w sprawie szpitala PCK”. W innym miejscu napisał, że dzięki swej „przeszłości” ofi­cera austriackiego udało mu się „niejedno uzys­kać dla naszych oficerów i żołnierzy i niejeden uszedł [scil. uniknął — dop. A. M.] pobytu za dru­tami”. W dniu 6 września ze Szpitala Ubezpieczalni przeszła do szpitala PCK córka Zygmunta Klemensiewicza, dr Jadwiga Beaupré.

W tym pierwszym okresie, kiedy do szpitala napływały transporty rannych wziętych do nie­woli, a Niemcy nie mieli jeszcze ich dokładnej ewidencji, Szpital PCK pod dyrekcją dr. Bociańskiego cieszył się nawet względną swobodą. Do utworzonego w Krakowie, w koszarach 20 pułku piechoty, obozu jeńców wolno było odwiedzają­cym przychodzić codziennie, kobietom bez ogra­niczeń, mężczyznom za przepustkami w postaci czerwonych krążków. Komendantem obozu, jak wspomina płk Jan Kamiński[8], był austriacki major w starszym wieku, bez oka, które stracił w czasie I wojny światowej. Posterunki były nie­liczne i głównie przy wejściach, możliwości uciecz­ki w przemyconych przez odwiedzające kobiety płaszczach cywilnych duże i często wykorzysty­wane. Zygmunt Klemensiewicz i dr Jadwiga Bea­upré przyjeżdżali sanitarką po chorych jeńców i przewozili ich na Skarbową.

Tłumaczem komendanta obozu (do dzisiaj pa­mięta go doskonale dr Beaupré) był pochodzący z Krakowa i znający znakomicie język niemiecki, sam również jeniec, major Fieldorf. On to pew­nego dnia zapewnił płk. Kamińskiego, że jest cięż­ko chory na serce i płuca i musi stanąć przed le­karską komisją obozową. Składała się ona z dwu lekarzy Polaków i jednego Niemca. Badali go, jak wspomina płk Kamiński, lekarze Polacy i wyniki zakomunikowali lekarzowi niemieckiemu. W efek­cie, tego samego dnia płk Kamiński odjechał sa­nitarką do Szpitala PCK na Skarbową. W tym okresie nie było jeszcze warty na bramie, na par­terze mieścił się punkt informacyjny PCK, gdzie z konieczności przewalały się tłumy ludzi poszu­kujących swoich bliskich. Stwarzało to znowu możliwości samorzutnego opuszczenia szpitala. Od oficerów wymagano złożenia „przyrzeczenia” na piśmie, że nie będą próbowali uciekać.

Kiedy w dniu 6 listopada 1939 r. pojawiła się w Szpitalu PCK komisja niemiecka, by wyselek­cjonować jeńców do obozów w Niemczech, i zdo­łała „obrobić” dwa piętra, do pokoju na IV piętrze, gdzie leżał płk Kamiński, weszła dr Beaupré, któ­rej opiece podlegała ta sala, i położyła na jego łóżku owo podpisane „przyrzeczenie”, ale i… adres swego mieszkania. Kamiński, który już przedtem, dzięki pomocy swego znajomego, zdołał się zaopatrzyć w cywilne ubranie, kurtkę, trze­wiki, tego samego dnia wyszedł ze szpitala wie­czorem z częścią służby szpitalnej, udając się bez­pośrednio do mieszkania państwa Beaupré, gdzie korzystał z gościnności przez tydzień aż do do­starczenia mu „lewych papierów”. Przypadek płk. Kamińskiego nie był jedynym. Duże możliwości ucieczki dawało wyjście przez pomieszczenia Re­zydencji ojców jezuitów, gdzie do 14 październi­ka mieszkał wciąż ks. Kuznowicz, a potem bez­pośrednio ojciec Jan Sobaś i brat Kula.

W innym wypadku porucznikowi rez. 6. pułku artylerii lekkiej Kazimierzowi Biernackiemu, który dostał się do niewoli 19 września na terenie Zamojszczyzny i po krótkim pobycie w obozie w Bochni został przewieziony do Krakowa do obo­zu w koszarach 20. pułku piechoty, PCK wydał zaświadczenie z datą: 5 września 1939, że jest za­trudniony w charakterze pracownika administra­cyjnego w PCK Kraków. Zwolniony dzięki temu, pracował istotnie w owym punkcie informacyj­nym, mieszczącym się, jak wspomniano, na parte­rze w gmachu Bursy im. Ks. Kuznowicza, a potem w kancelarii Szpitala.

Te sielankowe — rzec można — stosunki dość rychło się skończyły. 14 października został aresz­towany przez gestapo, które już zdążyło rozwi­nąć swoją działalność, ksiądz Kuznowicz. Sekre­tarz Związku, Stanisław Górkiewicz, w „Pamięt­niku związku” zapisał: „Zaaresztowano i naszego ukochanego Prezesa O. M. J. Kuznowicza, trzy­mając go w areszcie od dnia 14 do 24 paździer­nika 1939 r.”[9]. „Wyrwanie” z Montelupich zaw­dzięczał ks. Kuznowicz w dużej mierze dr. Bociańskiernu, który, jak wolno przypuszczać, mógł skorzystać z jakichś możliwości i znajomości swo­jej żony, rodowitej Niemki. Po powrocie z Mon­telupich ks. Kuznowicz zniknął z Krakowa i do końca okupacji ukrywał się na Podkarpaciu, do ostatniego dnia życia interesując się gorąco spra­wami gmachu, który powstał dzięki jego żarliwej chęci niesienia innym pomocy. Zmarł 26 marca 1945 w Czarnym Potoku (obecnie woj. nowosą­deckie). Po aresztowaniu ks. Kuznowicza obowią­zki kapelana Szpitala PCK spełniał 66-letni ojciec Sobaś.

27 października nastąpiło oficjalne utworze­nie — zgodnie z wcześniejszymi dyrektywami — tzw. Generalnego Gubernatorstwa. Na jego obsza­rze, prócz Zarządu Głównego PCK w Warszawie, czynne były zarządy okręgowe w Warszawie, Kielcach, Krakowie, Lublinie oraz 106 oddziałów powiatowych i miejskich. Zaczął się tworzyć „no­wy ład”. Tego samego 6 listopada, kiedy zjawiła się w Szpitalu PCK komisja niemiecka, o której pisze w swych wspomnieniach płk Kamiński, na­stąpiło słynne aresztowanie profesorów, podstęp­nie zwabionych do gmachu Uniwersytetu Jagiel­lońskiego.

10 listopada „na skutek wypadków od PCK nie­zależnych — jak zapisał wzruszająco płk Plappert — szpital przeszedł pod zupełny zarząd i zao­patrzenie władz wojsk niem., przy czym władze te uznały własność PCK i pozostawiły Szpitalo­wi temu jego poprzednią nazwę aż do czasu jego ostatecznej likwidacji”. Tego samego dnia jako zakładnik przed przypadającym w dniu 11 XI świętem państwowym polskim został zaaresztowa­ny Zygmunt Klemensiewicz. Wrócił „po usilnych staraniach”, jak pisze Plappert, 24 grudnia, z „łyż­ką w butonierce”, jak wspomina córka, dr Jadwi­ga Beaupré.

W związku z przejęciem szpitala przez wojsko­we władze niemieckie usunięty został wspomnia­ny już punkt informacyjny PCK, działający na­stępnie w siedzibie PCK przy ul, Pierackiego 19. „Szpital PCK względnie szpital wojskowy 521” (niemiecka pieczątka: Kriegsgefangenenlazarett] został zamknięty, przy wejściu, wewnątrz, umieszczono wartownię (komendant: Tewes). Każdy wchodzący łącznie z pielęgniarkami był kontrolo­wany, czy przypadkiem nie przemyca cywilnego ubrania. W nocy wartownik krążył niestrudzenie wzdłuż gmachu budynku od ulicy Krupniczej do ro­gu ulicy Czystej i z powrotem. Codziennie wieczór, aż do likwidacji Szpitala, komendant warty przepro­wadzał imienną kontrolą chorych w każdej sali. Tylko do izolatki, mieszczącej się na III piętrze, za salą chorych (przeważnie wypadki róży przyrannej), wartownicy woleli przezornie nie wcho­dzić i zadowalali się stwierdzeniem siostry-pielęgniarki.

Dyrektorem polskim Szpitala PCK został na prośbę płk. Plapperta dr Bronisław Hackbeil, czło­wiek wielkiej dobroci i patriotyzmu. Niezależnie od polskiego dyrektora — lekarza, od 10 listopa­da został wyznaczony lekarz niemiecki z niemiec­kiego szpitala wojskowego, mieszczącego się przy ul. Wrocławskiej, a komendant tegoż szpitala był zwierzchnikiem naszego szpitala jenieckiego. W pierwszych dniach listopada wrócił do Krakowa ze swoim zespołem operacyjnym doc. dr Stani­sław Nowicki, a ponieważ Niemcy nie pozwolili mu na objęcie oddziału, którego był w klinice ordynatorem, przeszedł do Szpitala PCK na sta­nowisko naczelnego chirurga.

Kiedy na początku 1940 r. przestał pracować w Szpitalu PCK doc. dr Nowicki, jego funkcję przejął dr Gustaw Nowotny. Prócz niego praco­wali chirurdzy: ppłk dr Stanisław Kostarczyk, dr Roman Kamiński, dr Tadeusz Kowarzyk ze Lwo­wa, który jako chirurg-ginekolog musiał się nie­co „przestawić” i wyspecjalizował się m. in. w „zakładaniu gipsów”. Lekarzem, również ze Lwo­wa, ale internistą był Jarosław Matkowski; opie­kę internistyczną sprawowali także wspomniana już dr Jadwiga Beaupré, mjr dr Tokarz, płk dr Władysław Gergovich, dr Józef Małachowski, któ­ry był w tym okresie Ukraińcem, zachowującym się zresztą najzupełniej poprawnie, podobnie jak drugi Ukrainiec, dr Łemiszka.

Od 4 września pracował również absolwent me­dycyny Józef Adamczyk oraz studenci po III roku medycyny UJ Stanisław Kłodziński i Janina Pigoniówna. Stanisław Kłodziński działał głównie w zakresie spraw administracyjno-gospodarczych, a Janina Pigoniówna, która miała poza tym ukoń­czoną warszawską Szkołę Pielęgniarek, spełniała funkcje instrumentariuszki; pod jej szczególną pieczą pozostawała sala opatrunkowa, narzędzia chirurgiczne itp. Ona również, wraz z lekarzem dyżurnym, w chwilach wolnych od zabiegów ope­racyjnych działała na sali opatrunkowej, gdzie frekwencja była niemal nieprzerwana. Chorzy wyjątkowo cenili sobie jej sprawne a delikatne ręce. Prócz tego w określonych dniach i godzinach przychodzili lub przyjmowali chodzących w swych gabinetach lekarze specjaliści: laryngolog płk dr Walenty Popek i okulista major dr Ignacy Chrza­nowski. Jako konsulent w sprawach internistycznych był wzywany dr Henryk Biernacki. Przy­chodziła również jeszcze w grudniu 1939 r. lekarka-neurolog, Wanda Zglińska.

Codziennie ze Szpitala na Wrocławskiej przy­jeżdżał wyznaczony „do opieki” lekarz niemiecki. W okresie, w którym pisząca te słowa pracowała jako pielęgniarka-ochotniczka w Szpitalu na Skarbowej, tzn. od 9 grudnia 1939 r. funkcję tę spełniało czterech lekarzy niemieckich. Pierwszy — to ten, który nie ukrywał za bardzo swego nieukontentowania z losu, który mu przypadł w udziale, przyjechał bowiem ze Stanów Zjednoczo­nych Ameryki w odwiedziny do Vaterlandu i… został zmobilizowany. To on — w czasie wizyty na widok przywiezionego do nas z kliniki żołnie­rza Żyda, mającego nieprawdopodobne odleżyny i niemal zupełny zanik mięśni pośladków, spowo­dowany kilkumiesięcznym leżeniem na wznak — odczytując jego nazwisko: Hochzeit (po polsku: Wesele), nie powstrzymał się od ludzkiego odru­chu i z pełnym goryczy uśmiechem powtórzył kil­kakrotnie: „Wirklich (rzeczywiście) Hochzeit!”. Również w okresie jego „zwierzchnictwa” uciekł ze Szpitala PCK, zsunąwszy się z okna pierwszego piętra po sznurze, jedyny w stanie chorych lot­nik, ppor. Feliks Szyszka; zdarzyło się to 5 stycz­nia 1940 r. o godz. 5.55 rano[10]. W ,,odwecie” za­broniono ofiarnym paniom, które pomagały pie­lęgniarkom w roznoszeniu podwieczorków, przy­chodzić do Szpitala i o tym „novum” ów lekarz niemiecki osobiście, zresztą w języku angielskim, informował Pelagię Potocką.

Jak wolno przypuszczać, z powodu tej ucieczki został przydzielony inny lekarz niemiecki. Ten za­pisał się w pamięci pracowników Szpitala jako zwolennik zmian „organizacyjnych”. Polecił cho­rych porozmieszczać w salach według miejsc zra­nienia, a więc: „ręce” osobno, ,,nogi” osobno itd. Było to połączone dla pielęgniarek z nowym dźwi­ganiem rannych na noszach z piętra na piętro (windy nie było), z sali na salę, dla chorych zaś z nowym a niepotrzebnym cierpieniem, jakie po­woduje, choćby najdelikatniejsze, przenoszenie ciężko rannych. A była jeszcze i psychiczna stro­na zagadnienia: chorzy zdążyli się już przyzwy­czaić do sali, do swoich sióstr i całego otoczenia. Np. kapral Pietrzak zapowiedział krótko: „Jak mnie przeniesiecie, umrę na tamtej sali”. I rzeczy­wiście, dotrzymał przyrzeczenia.

Na szczęście ów lekarz o ,,przerostach organi­zacyjnych” niedługo pobył w Szpitalu PCK. Po nim nastał znakomity chirurg, nieprzeciętny czło­wiek i humanista (malował, grał na fisharmonii w zakładowej kaplicy), a przy tym bardzo i jak rzadko Polakom życzliwy, wiedeńczyk, dr J. Riese. Właściwie przez całe dnie niemal przebywał on na Skarbowej w towarzystwie lekarzy polskich; urządzał pogadanki, pokazy ze stosowaniem hipnozy itd. Cieszył się zaufaniem naszych leka­rzy; dość powiedzieć, że dr Beaupré przynosiła mu i tłumaczyła wiadomości z naszych konspira­cyjnych gazetek.

Dr Riese wprowadził również szereg „nowości”, ale, jak się okazało, dla chorych wielce korzyst­nych. Na przykład gdy dotychczas rany bandażo­wano, i to obficie, materiałów opatrunkowych bo­wiem było pod dostatkiem, dr Riese w wypadkach, w których to było możliwe, kazał rany tylko zakry­wać sterylnym gazikiem; „rana musi oddychać” — mawiał. Ropiejących, a było ich w każdym razie całe drugie piętro, kazał codziennie kąpać w wan­nie z ciepłą wodą, oczywiście z dodatkiem nad­manganianu potasu. Na szczęście na początku 1940 r. urządzono łazienki na II piętrze (dotąd była sala z dobrze rozplanowanymi umywalkami i prysznice w suterenie). Codzienne kąpiele ropiejących — to dla pielęgniarek był trud niemały, ale ten zespól — wzorowy, jeśli chodziło o dobro chorych — nie żałował wysiłku. Efekty były zna­komite i dodawały sil. Riese wprowadził również „milczące operacje” — bez jednego słowa. Z to­warzyszącym mu zespołem, operacyjnym i instrumentariuszką Janiną Pigoniówną znakomicie po­rozumiewał się — bez słów.

Zamiast, jak dotychczas, chust-kompresów na­kładanych na twarz, wprowadził maseczki zasła­niające usta i nos. Na wzór maseczki przywiezio­nej przez Riesego z Wiednia „produkował” dal­sze — po odmyciu emulsji z płyt rentgenow­skich — zatrudniony zasadniczo w kancelarii, poza tym „nadworny fotograf szpitalny”, wspomniany już Kazimierz Biernacki. On to również — wobec tego, że na sali operacyjnej nie było właściwej lampy, tylko zwykła wisząca, „do ściągania”, z dużym talerzem — w czasie zabiegu, stojąc za, wbrew nazwisku, niewielkiego wzrostu doktorem Riesem, trzymał w wyciągniętych rę­kach ową lampę, skierowaną troskliwie na pole operacyjne.

Przeprowadzone przez Riesego operacje były z reguły udane. Zawdzięczać to należało chyba w dużym stopniu i temu, że jeśli sprawa nie wy­magała szybkiej interwencji, dr Riese polecał przygotowywać chorego zarówno psychicznie, np. do amputacji nogi, jak i poprzez intensywne, do­datkowe odżywianie. A trzeba przyznać, że wy­żywienie chorych było zupełnie wystarczające; kuchnię przy pomocy dziewcząt prowadziły bar­dzo rzetelnie siostry, zakonne; respektowano die­ty, nie podając np. margaryny, tylko masło. Jak wynika ze wspomnianego już artykułu prof. Kostrzewskiego, ponieważ w klinice chirurgicznej le­żeli również ranni polscy żołnierze, „pewien ro­dzaj nadzoru nad nią roztaczał wojskowy lekarz niemiecki dr Riese. Odwiedzał on tylko polskich żołnierzy, a nie innych chorych. Zachowanie się dr. Riesego było bez zarzutu. Skwapliwie korzy­stał z każdej sposobności, by mógł się przyglądać zabiegom, które wykonywał prof. Glatzel. Nie taił swego podziwu dla operatora”[11].

Po dłuższym czasie rozeszła się w Krakowie wieść, że dr Riese został osadzony w obozie kon­centracyjnym i że tam zmarł. Tak w swoich pisa­nych po wojnie wspomnieniach pisze również płk Plappert. Druga część wersji okazała się niepraw­dziwa. Przejeżdżająca przez Wiedeń lek. Janina Pigoniówna-Biernacka w 1960 r. skomunikowała się z dr. Riesem. Jego nazwisko w książce telefonicz­nej było już opatrzone tytułem profesora.

Po odwołaniu dr. Riesego mniej więcej późną wiosną czy z początkiem lata 1940 r. czwartym i ostatnim lekarzem niemieckim był dr Liebl aż do zlikwidowania Szpitala PCK. Stosunek jego do lekarzy i do chorych był poprawny, obowiązki lekarza chirurga Liebl wypełniał bez zarzutu, ale o zażyłości z polskimi lekarzami, o jakiej można mówić w wypadku dr. Riesego, nie było już mo­wy.

Oddanemu chorym bez reszty zespołowi lekar­skiemu sekundował równie dzielnie zespół pielęg­niarski. Aby należycie ocenić pracę tego wyłącz­nie kobiecego zespołu, trzeba podać lalka uwag o „rozplanowaniu” samego Szpitala.

Na pierwszym piętrze mianowicie mieściła się sala  teatralna,  ta,  którą poświęcił uroczyście w dniu 3 maja 1931 roku ks. Kuznowicz i w której na otwarcie zagrano sztukę H. Zbierzchowskiego „Serce matki”; obecnie scena była zasłonięta kur­tyną, wokół półokrągłej sali stały łóżka (chirur­gia), przez środek dwa rzędy łóżek (interna i chi­rurgia). Balkon teatralny został wykorzystany na magazyn mundurów i marnego dobytku chorych z tej sali. Leżały tu „szarże od końca”: podcho­rążowie,  podporucznicy,  porucznicy i tylko dwu kapitanów, w tym jeden powstaniec śląski, gór­nik, który się na szczęście do swojego stopnia nie przyznał. Drugie piętro zajmowali najciężej ran­ni — i słusznie, bo tutaj mieściła się sala opatrun­kowa, sala operacyjna, a potem łazienki. Na opa­trunki przewoziło się chorych z II piętra na wóz­kach, z III i IV znosiło na noszach, starając się zachować rytmiczny krok, by nie powodować bo­lesnych wstrząsów. Pracę tę wykonywały siostry, czasem  pomagała  sprzątająca sale Marysia. (Na trzecim piętrze porządki należały do wyleczonego żołnierza,   pochodzącego skądś z Wileńszczyzny, o charakterystycznym nazwisku: Antoni Osioł). Kiedy przyjeżdżały transporty chorych ze  szpi­tali prowincjonalnych, np. z Zamościa czy Biłgo­raja, Niemcy, choć była zima wyjątkowo ciężka, spiesząc się, nosze z chorymi ustawiali po prostu na ulicy Skarbowej. Nosili wtedy świeżo przyby­łych nie tylko trzej sanitariusze, ale i co silniejsze siostry.

Na drugim piętrze była również mała sala o trzech łóżkach. Tam leżeli ci najtragiczniejsi, naj­bliżsi odejścia: red. dr Warchałowski, Broll i ppor. Ignacy Socha, Ten, wbrew logicznym przewidy­waniom, po przeszło rocznej walce ze śmiercią, po likwidacji szpitala, przewieziony do kliniki, wy­szedł z niej ostatecznie zdrowy — z nogą usztyw­nioną w stawie biodrowym.

Na trzecim piętrze prócz wielu innych sal mie­ściła się najbardziej nasłoneczniona, z widokiem na kopiec Kościuszki i zarazem najsmutniejsza — sala chorych na gruźlicę. Opiekował się nią dr Łemiszka. Ale i na czwartym piętrze, na samym krańcu, przy ul. Czystej, była jednoosobowa izo­latka, w której umierał w trudnym do zniesienia zaduchu rozpadających się płuc żołnierz z ampu­towaną ręką. Znajdowała się również — w myśl zasady divide et impera — sala przeznaczona dla Ukraińców; nie było ich wielu, a Białorusini nie chcieli leżeć z nimi, tylko z Polakami. Byli oni traktowani przez zespół lekarski i pielęgniarski z taką samą serdecznością, jak wszyscy. Różnica polegała tylko na tym, że w okresie Wielkanocy dr Łemiszka i siostra Chrystyna (Krystyna), Ukrainka, podchodzili do każdego Ukraińca i zgo­dnie z obrządkiem greckokatolickim wymieniali pocałunek i słowa (po ukraińsku): „Chrystus zmartwychwstał”.

Przełożoną pielęgniarek była siostra Maria Gnojkowa, osoba z gruntu dobra, ludziom, a zwła­szcza chorym żołnierzom bezwzględnie życzliwa. Poza tym ton pracy nadawały wychowanki Uni­wersyteckiej Szkoły Pielęgniarek i dyrektorki tej­że szkoły, Anny Rydlówny, siostry Monika Iskrzycka i Marta Gałeczko. Nie ustępowała im ani fachowością, ani żarliwością patriotyczną starsza od nich, pochodząca „z Wilna”, pielęgniarka Szpi­tala Wojskowego Justyna Juchniewicz, ani pra­cująca, podobnie jak siostra Monika, na II piętrze, przy najciężej chorych, siostra Helena Sudzikówna, czy siostra Zofia Purchla z III piętra, czy Ma­ria Lauerówna, zwana „lekarstewko” przez cho­rych, bo, pewnie dlatego, że pracowała w sali gruźlików, starała się tymi zdrobnieniami okazać swoją troskliwość i serdeczność, czy Zofia Szlakówna, Błońska, Fedeczko, których imion nie udało się ustalić, i wreszcie przybyła z transpor­tem z Zamościa, przywiezionym przez dr. Szebestę, siostra Felicja Makowska. Była również peł­niąca tylko obowiązki nocnej dyżurnej siostra Olszewska, która najpewniej na początku 1940 r. przestała pracować. Pracowały nadto pielęgniarki-ochotniczki; prócz piszącej te słowa rodzone sio­stry Kasia i Janka Załęskie (wyciągnięte przez „dobrego pana”, jak nazywały Zygmunta Klemensiewicza, z Montelupich, gdzie dostały się złapa­ne przy przechodzeniu z terenów wschodnich), Iwona Szafranowa, która od wybuchu wojny peł­niła obowiązki siostry PCK w Gdyni, Róża Nowotny, siostra dr. Nowotnego, i wreszcie wspo­mniana Ukrainka, Krystyna, której nazwiska też nie udało się ustalić.

Do wiosny 1940 r. pielęgniarki pracowały od 6. rano tak długo, jak to było potrzebne, bez żad­nych dni wolnych. Czynności takie, jak mycie chorych, rozdawanie posiłków, prześcielanie łó­żek, podawanie kaczek i basenów spełniały siostry. Basenów i kaczek nie wolno było trzymać w sali, leżały w toaletach w roztworze sublimatu. O po­danie basenu czy kaczki nie trzeba było się upo­minać — siostry same pytały, czy są „jakieś za­mówienia”. Codzienne nacieranie chorych, czy jak np. w sali „wyciągowców” „rotacyjne” kąpie­le w łóżku należały również do sióstr, a nie tylko opatrunki w sali, zastrzyki czy podawanie le­karstw. Personel pielęgniarski, jak i pomocniczy, bezwzględnie przestrzegał zachowania ciszy nie tylko po zgaszeniu świateł, ale w ciągu dnia rów­nież; żadnych hałasów na korytarzach, żadnego trzaskania drzwiami, na nogach pantofle nocne, długie śnieżnej białości fartuchy, gładko zaczesa­ne włosy i cienia dymu z papierosów z dyżurki pielęgniarek, w której nie było czasu na przesiady­wanie. Nic więc dziwnego, że chorzy, którzy wcześnie dostali się do Szpitala na Skarbową, na­wet po roku leżenia nie mieli odleżyn.

Dyżury nocne najpierw miała, w każdym razie w „sali teatralnej”, siostra Olszewska, a później pełniły w całym Szpitalu nocny dyżur dwie sio­stry. Jedna brała I i II piętro, druga III i IV. Po­nieważ dzwonków przy łóżkach nie było, dyżurne z małymi latarkami na baterię, zawieszonymi na piersiach (światło w nocy paliło się tylko na ko­rytarzach) krążyły niestrudzenie od sali do sali, czuwając nad chorymi. Poprawiały poduszki, po­dawały lekarstwa, herbatę, dawały zastrzyk uśmierzający ból, za zezwoleniem dyżurującego lekarza, a czasem po prostu dobrym słowem wyszeptywanym po cichu, by nie przeszkadzać in­nym, pomagały znosić cierpienia. Po takiej nocy przysługiwał wolny dzień.

W szpitalu na Skarbowej był jeszcze i ten chwa­lebny obyczaj: kiedy zbliżał się stan agonalny, siostry zabierały chorego niby w celu zmiany opa­trunku; w istocie wywoziły go do osobnej, pustej sali i tam jedna zostawała przy chorym, by mu towarzyszyć do ostatniego jego oddechu. Kiedy otwierały się oczy umierającego, oczy przeważnie zupełnie przytomne, widział, że nie jest sam, że czuwa przy nim ktoś obcy, ale przecież bliski.

A byli wśród nich i tacy, pochodzący z kresów wschodnich czy Pomorza, którzy od początku woj­ny nie widzieli nikogo z rodziny i nie mieli od swoich żadnej wiadomości. Jedynie chorych na gruźlicę nie wywoziło się, bo tu zastosowanie pre­tekstu „zmiany opatrunku” przeważnie w grę nie wchodziło.

Siostry starały się nie tylko spełniać jak najle­piej swoje pielęgniarskie obowiązki, lecz także wpływać i na stan psychiczny chorych, zgnębio­nych własnym cierpieniem, okaleczeniami, ampu­tacjami, ale i losem kraju. Stąd też, jak to syste­matycznie czyniła pisząca te słowa, w czasie po­rannego mycia czy kąpieli w łóżku przekazywało się najświeższe wiadomości, zaczerpnięte z kon­spiracyjnej prasy, zaprawione szczyptą otuchy, nawet w dniu zajęcia Paryża przez Niemców.

Stan chorych (przy pełnej obsadzie 400 łóżek) ulegał częstej fluktuacji: wyleczonych, może na­wet podleczonych kierowano do koszar „na Dąbiu”, a stamtąd, po skompletowaniu odpowiedniej ilości, wysyłano do obozów w Rzeszy. Tak więc ten szpi­tal miał i tę charakterystyczną cechę, że chorzy chcieli w nim pozostawać nie jak najkrócej, ale jak najdłużej. Każdy taki transport napełniał smutkiem, ale na zadumę nad losami ludzkimi, może na szczęście, nie było czasu, bo przychodziły nowe transporty ze szpitali prowincjonalnych i ni­mi trzeba się było zająć z równą serdecznością. Szpital jeniecki miał jeszcze jedną cechą charak­terystyczną: siostry pielęgniarki nie znały „w ząb” języka niemieckiego, nawet jeśli, jak siostra Iskrzycka czy Gałeczko — Ślązaczki, mogły się nim posługiwać bez trudności. Zdarzyło się nawet kie­dyś, że pilnie szukający chorego o nazwisku Bodak, pracownik kancelarii, Niemiec, podobno w cywilu student uniwersytetu, nie znając z zapro­ponowanych mu ani angielskiego, ani francuskie­go, zdecydował się na… łacinę: Ubi est dominus Bodak? Oczywiście otrzymał odpowiedź w tym samym języku, a siostry miały trochę uciechy.

Jednakże metoda sióstr: „nie rozumiem”, sto­sowana zresztą powszechnie przez mieszkańców Krakowa, nie mogła obowiązywać personelu pol­skiego zatrudnionego w kancelarii i administracji szpitala pospołu z Niemcami, Austriakami (w tym np. Biza, znany piłkarz). Nie mogła się również stosować do tych metod siostra Irena Bornstein (Bornstajn?), która, zapewne dzięki towarzyskim kontaktom z Niemcami pracującymi w admini­stracji szpitala, mogła załatwić wiele spraw dla dobra instytucji i ludzi. Ona to wyciągnęła z Mon­telupich jako niezbędnego dla Szpitala szofera Kazimierza Kozłowskiego (obok niego pracował jako szofer Rychlik, imienia nie zdołano ustalić), a zaaresztowanemu Zygmuntowi Klemensiewiczowi w dwie godziny po fakcie, jak pisze płk Plappert, potrafiła dostarczyć lekarstwo jako znak, że o nim pamiętają. Niemniej siostry nie były za­chwycone, kiedy przed drzwiami jej pokoju (mie­szkała w Szpitalu) widziały rano opróżnione bu­telki (nie z mleka). Nie rozumiały wtedy, że siostra Irena prowadziła również ryzykowną grę o życie, będąc z pochodzenia Żydówką. Z tego powodu za­pewne dla Niemców nazywała się: „Broneg” i ta­kie nazwisko zanotował Plappert.

Do obowiązków sióstr tego jedynego w swoim rodzaju Szpitala należało również zwalnianych do „cywila” inwalidów jak najprzyzwoiciej odziać. Były w magazynie szpitalnym przekazane przez PCK ubrania z darów społeczeństwa, ale trzeba je było wielokrotnie naprawić, dopasować, arty­stycznie przycerować, odprasować itd. Na to po­święcało się tak zwane „wolne”, wprowadzone w szpitalu wiosną 1940 r.

Funkcjonowała tam również wielce potrzebna i przydatna, istniejąca niemal od pierwszych dni, kantyna prowadzona przez oddane sprawie żołnie­rzy Olgę Jezierską i Teresę Sikorską, od początku wojny bardzo aktywną działaczkę PCK. W kan­tynie można było znaleźć nie tylko artykuły po­trzebne chorym, jak mydła, kremy, przybory do golenia itp. oraz przysmaki uzupełniające czy uro­zmaicające szpitalne wyżywienie, ale i słowa otu­chy, życzliwości, a gdy trzeba było, jak ze strony Teresy Sikorskiej, pomoc i opiekę.

W kotłowni pracował, jak za czasów Bursy, mistrz palacz, zwierzchnik tego zespołu Wawrzy­niec Rajewski i podlegający mu mechanik kon­serwator Tadeusz Łabuś, Stanisław Nagwizda i wreszcie ten, który spalił kule inwalidzkie ppor. Szyszki natychmiast po jego ucieczce, Łojek (imie­nia nie udało się ustalić), co samo już świadczy o postawie tych ludzi.

Usystematyzowany rytm gorliwej pracy szpi­talnej przerywały wizyty niemieckich komisji le­karskich przykrym zgrzytem, gdyż zwykle na­stępowały po nich transporty do obozów. Inny charakter miała wizyta przedstawiciela Międzyna­rodowego Czerwonego Krzyża z Genewy w czer­wcu 1940 r., którą niewątpliwie Niemcy chcieli wykorzystać do swoich propagandowych celów. Towarzyszyli mu zarówno generalführer Niemiec­kiego Czerwonego Krzyża, dr Sanne, znający do­brze język francuski starszy pan, ze swoim adiutantem, zwierzchnik Szpitala PCK, komendant wojskowego szpitala niemieckiego z ul. Wrocław­skiej, okulista prof. dr Nitsch, wiedeńczyk, nie mówiąc o polskim dyrektorze Hackbeilu i leka­rzach mających pod opieką każdą ze zwiedzanych sal. (Dla ścisłości trzeba dodać, że po pół roku ten­że dr Nitsch, ulegając żarliwej prośbie Stanisława Kłodzińskiego, pracującego wówczas już w Patronacie, i Teresy Sikorskiej, towarzyszącej mu szcze­rym szlochem, podjął się interwencji na gestapo w sprawie piszącej te słowa, zatrudnionej następ­nie w Szpitalu „u Jezuitów”, a osadzonej na Montelupich w dniu 4 grudnia 1940 r. i mimo, jak się wydawało, beznadziejności sprawy, doprowa­dził do zwolnienia zaaresztowanej po kilku tygod­niach).

Obraz tego niezwykłego Szpitala, wzorowego na pewno, jeśli chodzi o stosunek zespołu lekarskiego i pielęgniarskiego do chorych, nie byłby pełny bez wzmianki o najistotniejszym jego elemencie, tzn. o rannych, chorych żołnierzach. Najogólniej, a z pełną odpowiedzialnością, stwierdzić trzeba, iż nie słyszało się słowa skargi, pretensji czy żalu,
że poszli się bić o sprawy dla nich najistotniejsze. A przecież w czasie owej wojny, kto chciał, mógł się łatwo „wyłączyć”. Można było czasem usły­szeć dowcipną kpinę z własnego bohaterstwa, jak np. u wspomnianego porucznika Sochy, kiedy mó­wiąc o okolicznościach, w jakich został ranny, do­dawał żartem, że chciał dorównać Bartoszowi Gło­wackiemu i „szarżował” na armatę. Były objawy niezwykłego patriotyzmu, jak np. u tego młodego górnika Ślązaka, Jerzego Wagnera, który badają­cemu go dr. Riesemu na zapytanie: Jerzy Wag­ner, also sprechen Się deutsch”? — z całą stanowczością odpowiedział twardo: „Ni”, a przecież nie wiedział nic o tym, że dr Riese to przyzwoity czło­wiek. Potem, budząc się z narkozy, po amputacji nogi przeprowadzonej przez Riesego, a więc, co cenniejsze, z podświadomości, wykrzyczał na cały szpital swoją przynależność do polskości i żal okrutny do „Germańców”.

Wzruszające było u szeregowych żołnierzy ich przywiązanie do swojej broni i duma z niej. Wy­starczyło, że sala zaśpiewała znaną piosenkę piechociarzy: „Bo w piechocie fajno jest” (przedsta­wicieli tej broni było najwięcej, a śpiewanie pio­senek wojskowych najmilszą rozrywką), kiedy do­chodziło do refrenu: „Kto nie służył przy piecho­cie, temu żal”, to wtedy ożywiali się nawet naj­bardziej chorzy, by głosić chwalbę swojej broni: Kto nie służył przy ułanach…, Kto nie służył w artylerii…, Kto nie służył przy łączności… — te­mu żal. Od wiosny w otwartym oknie wychodzą­cym na ulicę Skarbową, ci, co już chodzili, two­rząc nader dobry chór, też śpiewali piosenki woj­skowe ku pokrzepieniu serc własnych i tych przechodniów, którzy z miejsca zatrzymywali się na chodniku j słuchali. A później na wartowni składano dla żołnierzy papierosy, cukierki, co kto mógł.

Społeczeństwo krakowskie zdawało od samego początku istnienia Szpitala doskonale egzamin z patriotyzmu i ofiarności. W dni dozwolonych od­wiedzin, tj. w niedziele i święta, przychodziły ko­biety młode i starsze, przynosiły — każda dla wy­branego przez siebie podopiecznego, takiego, który w Krakowie, a może i w tzw. Gubernatorstwie, nie miał rodziny — według możności coś do zje­dzenia, możliwie najsmaczniejszego. Po ich wyj­ściu toczyły się na salach dyskusje w rodzaju tej: ,,Co byś woloł, żeby przyszła młodo i ładno i nic nie przyniesła, czy staro, z obiadem?”. Wynik ła­twy do przewidzenia, zwłaszcza że głodu nie cier­pieli.

Zasługiwali nasi żołnierze na pomoc, na okazy­waną im życzliwość i serdeczność; umieli z god­nością cierpieć, i, co trudniejsze niewątpliwie, z godnością umierać. Dlatego wspomnieć należy i tutaj nazwiska tych, co odeszli (w okresie od 9 grudnia do likwidacji Szpitala na Skarbowej), tym bardziej, że niektórzy z nich, jak wynika z adnotacji cmentarza Rakowickiego, zostali od ra­zu pogrzebani w masowym grobie, jakby nie za­służyli sobie na tę piędź ziemi, za którą oddali życie. To ci, których rodziny mieszkające na kre­sach wschodnich albo na terenach Rzeszy nie mo­gły zapłacić zarządowi cmentarza. Niechże więc te słowa starczą im wszystkim za werble żałobne i za pomnik.

A oto ich nazwiska w kolejności umierania: Adam Raczyński, Warszawa, por. rez., lat 31, zmarł 21 grudnia 1939 r.; Józef Głowacz, Prze­myśl, por. rez., ul. Żwirki i Wigury 18, lat 29, 20 stycznia 1940; Bolesław Wojnowski, kpr. rez., Sanok, ul. Wesoła 23, lat 30, 21 stycznia 1940; Jan Kaczor, ułan, Jasienice, pow. Bielsko, lat 26, 25 stycznia 1940; Franciszek Krasowski, plut. rez., Bór, pow. Zdołbunów, lat 40, l lutego 1940 (grób masowy); dr Józef Warchałowski, por. rez. Kra­ków, Pędzichów 13, lat 39, zmarł 9 lutego 1940; Feliks Pietrzak, kpr., Kuźnica Grabowska, lat 27, zmarł 12 lutego 1940 (grób masowy); Henryk Broll, ppor. rez., lat 29, Laskowice, zmarł 13 lu­tego 1940 r. (grób masowy); Stanisław Broniek, szer., rolnik, Jastrzębie, pow. Tarnów, lat 26, zmarł 7 kwietnia 1940 r.

Nad szpitalem, przed jego ostateczną likwidacją, zaczęły się gromadzić groźne chmury. Już w sty­czniu 1940 r. mianowicie, jak wynika z notatek ks. Kuznowicza, który ukrywając się nie tracił z oczu „swego” domu, zanosiło się na oddanie go Ukraińcom. Zdołano jednak to niebezpieczeństwo zażegnać. Pod koniec kwietnia 1940 r. zarządzono zamknięcie kaplicy, tej kaplicy, w której na na­bożeństwach gromadzili się chodzący żołnierze i w której jeden z odjeżdżających do obozu wziął ślub, a w której też ojciec Jan Sobaś żegnał zmarłych przed ostateczną drogą. 15 lipca 1940 r. ks. Kuznowicz zanotował: „O. Prow. pisał, już przedtem p. Dalewski, że nasz dom na Skarbowej był w wielkim niebezpieczeństwie” i dalej z tego samego dnia notatka: „O. Lohn zawiadomił, że niebezpieczeństwo minęło, nasz dom na Skarbowej bierze Polski Czerwony Krzyż”.

Niestety, już 20 lipca okazało się, że niebezpie­czeństwo bynajmniej nie minęło. Ks. Kuznowicz zapisał: „Smutna wiadomość. Nasz dom na Skar­bowej już zabierają na urzędy”. A kiedy do Dłu­giego, gdzie przebywał ks. Kuznowicz, przyjechał ojciec Sobaś dnia 30 lipca, ks. Kuznowicz noto­wał znowu: „Przybył o. Sobaś i opowiedział, co się dzieje z naszym domem. Wiele smutnych rze­czy. Ale i dobrych, jak całe społeczeństwo pragnie ocalić nasz dom” po wyjeździe ojca Sobasia w re­zydencji na Skarbowej zamieszkał ojciec Lohn)[12]. A jednak, jak można było przewidywać, wszyst­kie wysiłki ze strony społeczeństwa, tzn. głównie PCK, okazały się bezskuteczne. Zaczęło się prze­wożenie chorych: ciężkie stany do kliniki, lżejsze, niemniej wymagające wciąż jeszcze leczenia, do Szpitala „U Jezuitów”, przy ul. Kopernika 26, który mieścił się istotnie wówczas w budynkach tego klasztoru (obecnie znajduje się tam m. in. Klinika Toksykologiczna Akademii Medycznej). Ostateczny termin likwidacji wyznaczono na 15 sierpnia.

Ks. Kuznowicz 14 sierpnia zapisał: „Wiadomoś­ci o naszym domu są straszne i bez ratunku. O. Prowincjał [Lohn — dop. A. M.] mieszka w naszym domu. Wprowadził się i zamieszkał za­raz po wyjeździe ojca Sobasia”. A 15 sierpnia 1940 r. już bardzo zwięźle: „Kazali zabrać i opuś­cić dom”. Tegoż dnia zespół lekarski i pielęgniar­ski po raz ostatni stawił się w „swoim” Szpitalu. Był pusty. Chorych nie było. Wiadomo było nato­miast, że to, czego nie zdąży się wywieźć i usu­nąć, przepadnie. Przepadnie to, co było własnością PCK i to, co było własnością Bursy. Ratowali więc, co się dało w zgodnym wysiłku i pracowni­cy Szpitala, i najofiarniejsi ze związkowców. Na szczęście dzięki staraniom PCK i płk. Plapperta w dużej mierze niemieckie władze wojskowe do­starczyły środków transportu. Znosili wiać szafy i inne nie najlżejsze części urządzenia i lekarze, i co silniejsze pielęgniarki, a widząc ich wysiłki pospieszyli z pomocą również żołnierze Wehrmachtu pochodzenia austriackiego, wyznaczeni do spraw przewozu.

Ze swej strony trudzili i uwijali się związkow­cy. Oto jak na kartach „Pamiętnika związkowe­go” utrwalił ten dzień jego autor: „15 VIII 1940, Święto N. M. Panny, zawsze obchodzono b. uroczyście w naszym Związku i gmachu (…). Jakże dziś dzień ten inaczej wygląda. Cisza i pustka. Wczas rano Mszę św. odprawił dla Sióstr O. Pro­wincjał ks. Wł. Lohn, a potem obaj, tj. Górkiewicz i br. Kula wzięliśmy się do zdejmowania obrazów, noszenia szaf i przygotowywania wszy­stkiego do opuszczenia gmachu. Decyzja władz niemieckich kazała w zupełności ten wspaniały gmach, dzieło całego społeczeństwa, opuścić, po­zostawiając go do ich użytku. Od tego dnia co­dziennie aż do 24 sierpnia przenosiliśmy rzeczy związkowe, lokując je po klasztorach krakowskich lub domach prywatnych. Wynieśliśmy wszystko prócz dekoracji teatralnych, których ze względów pieniężnych [? — dop. A. M.] nie można już było przenieść”.

Ks. Kuznowicz był dokładnie informowany. Świadczy o tym jego notatka z dnia 21 sierpnia: „Dziś ponoć O. Prowincjał i br. Kula ostatecznie mają opuścić nasz dom. Teraz od tygodnia, co mogą, wywożą i wynoszą. Także Czerwony Krzyż i żołnierze austr[iaccy]. Dalewski, Górkiewicz”. 27 sierpnia zapisał znowu: „Wszystkie rzeczy udało się uratować z naszego domu. Nawet statua św. Stanisława do św. Barbary [do kościoła św. Barbary — dop. A. M.]. Całe miasto okazało wiele miłości i pomocy”. Płk Plappert w swoich wspo­mnieniach z satysfakcją pisze: „Duże zadowolenie dała mi możność uratowania majątku Bursy ks. Kuznowicza, a list ([list ks. Kuznowicza — dop. A. M.] otrzymany z datą 3 I 41 był dla mnie dużą podzięką za poniesione starania i kłopoty”.

Zapewne nikt z zespołu lekarskiego, ani pie­lęgniarskiego, ani administracyjno-gospodarczego tego Szpitala nie myślał ani przez chwilę, czy zaskarbi sobie uznanie i wdzięczność chorych. Ci ludzie kierowali się ową zasadą Conradowską: „To, co robisz, rób jak najlepiej, a to jest minimum tego, coś powinien zrobić”. Niemniej przyjemnie jest stwierdzić, że ranni i chorzy żołnierze szpi­tala jenieckiego w olbrzymiej większości umieli być wdzięczni. Wystarczy dla przykładu zacyto­wać fragment listu pisanego z obozu w Murnau (VII A) przez ppor. Józefa Tuckiego z dnia 2 lu­tego 1941 r. (leżał w „sali teatralnej”): „Waszej pracy i poświęcenia, gdyśmy śmierdzący leżeli, zdani na Waszą opiekę — nie zapomnimy”, albo drugi urywek z listu napisanego w Lublinie dnia… 24 kwietnia 1984 r. (!) przez innego pacjen­ta ze Skarbowej 2, Wacława Wąsowicza: „Bardzo często wspominam te czasy i tak wspaniały, odda­ny chorym zespół lekarzy i pielęgniarek”.

 

 

Autorka tekstu: Aleksandra Mianowska

Źródło: Przegląd Lekarski, numer Oświęcim, rok 1985 (strony 72-77)

Więcej o autorce: http://krakowianie1939-56.mhk.pl/pl/archiwum,1,mianowska,2278.chtm

 

***

W wyniku prośby wniesionej przez autorkę tej rela­cji w dniu 16 sierpnia 1979 r. do wiceprezydent m. Krakowa, dr Barbary Guzik, staraniem Krakowskiego Obywatel­skiego Komitetu Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa odbyła się 5 września 1984 r. o godz. 12 wzruszają­ca uroczystość odsłonięcia na gmachu — niegdyś — Szpi­tala Jenieckiego PCK w Bursie im. ks. M. Kuznowicza przy ul. Skarbowej 2 tablicy pamiątkowej z nazwiskami owych dziewięciu „żołnierzy września”, zmarłych z ran w okresie od 9 XII 1939 do 15 VIII 1940. Na tablicy za­projektowanej bezinteresownie przez artystę brązownika Józefa Popławskiego widnieje dwuwiersz: „Ojczyzno mo­ja, gdy mogę Cię wspierać, Nie żal mi cierpieć, nie żal mi umierać”. Słowa te (z „Pieśni konfederatów barskich”) wraz ze zdaniem: „życie tylko w wolnej Ojczyźnie ma sens” oraz dopiskiem „mojej żonie dla wyjaśnienia i pa­mięci” zostawił przed odejściem na front mąż autorki, ppor. rez. 12 pp. inż. agr. Walery Bigay-Mianowski, któ­ry śmiercią żołnierza poległ w Banachach pod Biłgora­jem 14 września 1939 r.

 

 

Dziś w części Bursy im. ks Kuznowicza mieści się Teatr GROTESKA, Scena dla Dzieci.

 

[1] Por. S. Uhma, R. Bliźniewski: Polski Czerwony Krzyż 1919-1959. Warszawa 1959, PZWL, passim.
[2] Tamże.
[3] Archiwum Jezuitów w Krakowie (przy kościele św. Barbary; dalej, w skrócie, AJ), rkp. nr 2294.
[4] AJ, rkp. nr 1700 VIII.
[5] AJ, rkp. nr 2141.
[6] J. Kostrzewski; Państwowy Szpital św. Łazarza w Krakowie i kliniki UJ w czasie okupacji i na przełomie. Przegl. Lek., 1946, nr 1/3.
[7] S. Plappert, rękopis wspomnień (u  córki,  Z. pert), stronice nie liczbowane.
[8] J. Kamiński: Od konia i armaty do spadochronu. Warszawa 1980, Pax.
[9] AJ, rkp. nr 2141; cytaty z „Pamiętnika związkowe­go”, przeprowadzonego przez S. Górkiewicza, pochodzą z tegoż źródła.
[10] Por. A. Mianowska: Ucieczka pilota Feliksa Szysz­ki. Życie Literackie, 1982, nr 34.
[11] J. Kostrzewski, 1. c.
[12] AJ, rkp. nr 1700-VIII.

Wybór zdjęć Małgorzata Pyka

Serdeczne podziękowania dla Pana Janusza Bastera za przesłanie tekstu.