Budynek przy ul. Studenckiej 19, należy do tych krakowskich miejsc, których historia ściśle splata się z najnowszą historią Polski. To tutaj od ośmiu dekad ma swoją siedzibę krakowski oddział Polskiego Czerwonego Krzyża, który podczas wojny organizował m.in. działalność harcerskiej poczty czerwonokrzyskiej, to w nim – według przekazów – może znajdować się skrzynia z pamiątkami katyńskimi pochodzącymi z tak zwanego archiwum Robla.
Zakupu kamienicy dokonał za 89 tysięcy złotych w złocie, w dniu 22 stycznia 1938 roku (dokładnie 80 lat temu) pełnomocnik Polskiego Czerwonego Krzyża, Pan Stanisław Żułkiewicz. Sprzedawcą była Pani Maria Halina z Odrzywolskich Pozniakowa, córka znanego architekta krakowskiego, budowniczego i pierwszego właściciela nieruchomości przy ul. Studenckiej 19 (wówczas ul. Pierackiego) – Sławomira Odrzywolskiego. Zgodę na budowę domu uzyskał w 1884 r. – wzniósł go w 1885 r. Projekt kamienicy był dla niego rodzajem architektonicznego credo, w którym zawarł swoje doświadczenia i obserwacje zdobyte podczas pobytu we Włoszech. Fotografia wykonana wkrótce po ukończeniu budowy opublikowana została nawet we lwowskim wydaniu Czasopisma Towarzystwa Technicznego z 1886 r. W budowie twórca posiłkował się możliwościami lokalnymi: ,,Jako przeważny moment dekoracyjny używałem sgrafitta; portal i wsporniki balkonowe drugiego piętra wykonano z piaskowca dobczyckiego i kamienia wapiennego, inne części ozdobne facyaty z wapna hydraulicznego. Z wyjątkiem krat balkonowych z żelaza kutego, które niestety nie mogły być wykonane przez siły krajowe i sgrafitta, wszystkie inne roboty wykonali rzemieślnicy miejscowi. Do sgrafitta wezwany był p. Tucholski, malarz dekoracyjny, rodak, z Berlina”.
W posiadanie kamienicy weszła organizacja, która w odrodzonej Polsce miała ogromny dorobek, majątek i cieszyła się powszechnym zaufaniem. Warto wiedzieć, że powołaniu Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża patronowała w styczniu 1919 roku Helena Paderewska, żona Ignacego Paderewskiego, pierwszego premiera, sprawująca później funkcję drugiego prezesa Rady Głównej PTCK. Pierwszym prezesem w historii tej organizacji był książę Paweł Sapieha, trzecim zaś – gen. Józef Haller, obydwaj wywodzący się i związani z Małopolską.
W czasie tych 80 lat działalności PCK miały miejsce ważne wydarzenia historyczne.
Harcerska Poczta PCK
Wybuch II wojny światowej sprawił, że w tym budynku zapadła ważna decyzja, podjęta przez pułkownika Stanisława Plapparta, pełnomocnika Zarządu Głównego PCK na Okręg Krakowski, o powołaniu w pierwszych dniach września 1939 roku konspiracyjnej Harcerskiej Poczty PCK.
Dzięki archiwaliom wiemy, że druhowie Czesław Bednarz i Edward Poradzisz, przy udziale druha Henryka Lancmańskiego, organizowali szpital Polskiego Czerwonego Krzyża przy ul. Skarbowej w Bursie ks. Mieczysława Kuznowicza, a następnie pracowali w nim jako sanitariusze, zbierając rannych żołnierzy z ulic miasta do szpitala. Na wiadomość, że po wyleczeniu grozi im wywózka do obozów jenieckich, harcerze pozyskali od mieszkańców Krakowa ubrania cywilne, ratując w ten sposób przed niewolą około 120 żołnierzy.
Oficjalnie konspiracyjna komórka PCK została nazwana Biurem Poszukiwania Osób Zaginionych, harcerze zaś – gońcami. Za zgodą władz okupacyjnych otrzymali prawo noszenia opasek z symbolem Czerwonego Krzyża oraz orłem niemieckim. Gońcom przypadło w udziale między innymi przekazywanie korespondencji od osób uwięzionych w obozach koncentracyjnych, często wiadomości o ich śmierci. Odegrali również bardzo istotną rolę w poszukiwaniach osób, które na skutek wojennej zawieruchy zmuszone były porzucić miejsca zamieszkania.
Konspiracyjna Poczta PCK była jedną ze skrzynek przekaźnikowych polskiego podziemia. Pełnienie tej służby wiązało się z ogromnym ryzykiem i wielu młodych harcerzy przypłaciło ją życiem. Sukcesem kurierów było dostarczanie wiadomości z obozów w Ostaszkowie i Kozielsku. Kurierów z terenów wschodniej Polski było 15, ale znamy nazwiska tylko ośmiu z nich, zamordowanych w trakcie pełnienia swoich obowiązków w latach 1939 i 1940.
Działalność Harcerskiej Poczty PCK została upamiętniona tablicą odsłoniętą 27 września 2003 roku na budynku przy ul. Studenckiej 19.
Skrzynie katyńskie
Budynek przy Studenckiej 19 łączony jest z losami części tzw. Archiwum Robla, czyli kopią dokumentacji katyńskiej sporządzoną przez dr. Jana Zygmunta Robla z Instytutu Medycyny Sądowej i Kryminalistyki, zajmującym się badaniami przedmiotów i dokumentów, które zostały wydobyte podczas ekshumacji przeprowadzonej w Katyniu przez Niemców i Komisję Techniczną Polskiego Czerwonego Krzyża.
Według informacji przekazanych Adamowi Macedońskiemu, jednemu z założycieli Niezależnego Komitetu Badania Zbrodni Katyńskiej (1989), skrzynia z Archiwum Robla została ukryta na podwórzu siedziby PCK Kraków przy ul. Studenckiej. Analiza tej informacji przez Instytut Pamięci Narodowej zaowocowała przeprowadzonymi w minionym roku badaniami, które organizacja zdecydowała się kontynuować mimo trudności geologicznych i technicznych. Zdajemy sobie sprawę z odpowiedzialności i kontynuacji misji pracowników PCK, którzy byli bezpośrednio zaangażowani w przeprowadzanie ekshumacji, częstokroć narażając swoje życie i zdrowie i imieniu prawdy – mówi Dyrektor PCK Kraków Małgorzata Pyka. W związku z tym, zamierzamy chronić pozostawione dziedzictwo, jak również walczyć o pamięć wydarzeń z tamtych lat oraz badania które jednoznacznie potwierdzą bądź wykluczą obecność skrzyń na naszym podwórzu.
Remont konserwatorski kamienicy
Rok 2015
W 2016 roku Małopolski Oddział Okręgowy Polskiego Czerwonego Krzyża rozpoczął remont konserwatorski kamienicy. Odnowiono kamienny portal bramy wejściowej, a w 2017 roku zrealizowano remont elewacji, ze szczególnym uwzględnieniem zabytkowego sgraffito. Horyzontalny pas sgraffita łączy całość kompozycji na elewacji, równocześnie zaś, przedstawiając bliskie właścicielowi domu postacie symbolizujące Architekturę, Rzeźbę i Malarstwo. Obecnie kamienica stanowi atrakcję dla historyków sztuki, ukazując dwie epoki tworzenia sztuki sgraffito. Na przyszłe lata zaplanowano dalszy remont konserwatorski. Szczególnie zaakcentowane będzie wyeksponowanie walorów dekoracyjnych sieni i klatki schodowej oraz pomieszczeń I piętra stanowiącego mieszkanie architekta, gdzie planowane jest zorganizowanie muzeum poświęconego historii PCK oraz osobie znamienitego architekta, właściciela i budowniczego obiektu S. Odrzywolskiego. Planowana jest również rewitalizacja pomieszczeń piwnicznych i wykorzystanie tej dodatkowej przestrzeni na cele rekreacyjno-kulturalne powiązane ze społeczno-charytatywną działalnością PCK.
Historia naszej kamienicy jak i całej organizacji jest dla nas bardzo ważna – mówi Dyrektor PCK Kraków Małgorzata Pyka. W styczniu 2019 roku obchodzić będziemy 100 lecie Polskiego Czerwonego Krzyża. Naszym celem jest podsumowanie prezentacji dorobku i realizacji misji PCK na przestrzeni 100 lat, jak również budowanie jego wizerunku jako jednej z niewielu organizacji w Polsce, o tak długiej historii, ale też organizacji, która ją szanuje i potrafi z niej czerpać siłę do współczesnych działań.
Przez okres prawie 80 lat działalności w tym miejscu, Polski Czerwony Krzyż w Krakowie prowadzi nieprzerwanie swoja działalność statutową, niosąc pomoc potrzebującym w Krakowie, Małopolsce, w kraju i za granicą.
Historia kamienicy przy ulicy Studenckiej 19 pokazuje szlachetne postawy ludzi, wspaniały styl architektoniczny jak i tajemnicę, którą być może uda się kiedyś odkryć.
