Krakowski „Patronat” więzienny

Samochód PCK z paczkami „Patronatu” dla więźniów (rycina jest reprodukcją archiwalnych zdjęć, wykonanych przez Henryka Kabata, pracownika „Patronatu” krakowskiego)

 

Stanisław Kłodziński
były więzień obozu koncentracyjnego Oświęcim-Brzezinka nr 20019

Krakowski „Patronat” więzienny

 

Aby czytelnicy, zwłaszcza młodzi, lepiej zro­zumieli znaczenie zorganizowanej w „patrona­tach” akcji pomocy więźniom w latach minio­nej wojny, należy przypomnieć ogólnie o swo­istej sytuacji więźniów gestapo. Samo aresztowanie nie tylko było pozbawieniem wolności, lecz także bezpośrednio zagrażało życiu. Więź­nia czekała bowiem śmierć w wypadku udo­wodnienia „winy”, a często też bez żadnych formalnych uzasadnień. O losie aresztowanego przesądzał fakt, że uwięzienie wynikało z ogól­nego programu, mającego na celu biologiczne wyniszczenie narodu polskiego. Bez względu na wiek, płeć, zawód, pochodzenie społeczne i rodzaj zarzutów stawianych przez gestapo możliwości wydostania się na wolność były zni­kome.

Zagłada groziła więźniowi na różnych eta­pach po aresztowaniu. Mógł więc zginąć zaka­towany w czasie śledztwa prowadzonego przez gestapo, tudzież w czasie pobytu w więzieniu, gdzie opłakane warunki sprzyjały załamaniu sił fizycznych i psychicznych, a choroby takie, jak gruźlica lub dur wysypkowy, łatwo atako­wały wyniszczony ustrój więźnia. Śmierć w więzieniu mogła też być „przypadkowa” ja­ko skutek np. represji strażnika, któremu „się podpadło” i który bez trudu mógł stwierdzić przekroczenie regulaminu; z zabicia więźnia nie musiał on się tłumaczyć. Ponadto więzień mógł być rozstrzelany jako zakładnik, sam nie­winny, ale padający ofiarą represji, hitlerow­ski okupant bowiem powszechnie i bezprawnie stosował formy odpowiedzialności zbiorowej. Najczęściej zdarzało się, że winni i niewinni byli odsyłani z więzień do obozów koncentra­cyjnych, gdzie jako t7w. sehvtzhdftlindzy (od­osobnieni) mieli czekać na zakończenie wojny i na rozprawę sądową. Ale wiadomo, że system tych obozów był tak obmyślany, że przeciętny więzień nie mógł tam przeżyć dłużej niż trzy miesiące. Pobyt w więzieniu gestapowskim był więc w praktyce ostatnim lub jednym z ostat­nich etapów życia; od początku uwięzienia are­sztowany wchodził w atmosferę śmierci i mor­du.

W przeciwieństwie do zwykłych więzień, znanych sprzed wojny, gestapowskie były miejscem ścisłej izolacji, do którego z reguły nie docierały żadne interwencje z zewnątrz mi­mo usilnych starań rodzin, adwokatów, czy za­kładów pracy. Próby przełamania tej bariery często kończyły się aresztowaniem osób inter­weniujących. Była to dodatkowa metoda ter­roru. Zasadniczo więc więzień gestapo był zda­ny wyłącznie na siebie. Tylko w nieznacznym stopniu mogło od jego osobistej, niezłomnej postawy zależeć ocalenie życia, gdy na przy­kład uparcie, mimo tortur, nie przyznawał się do winy. Metody śledztwa były tak brutalne i wyrafinowane, że niejednokrotnie nawet nie­winni przyznawali się do sugerowanych im przewinień, czego wynikiem była później naj­częściej śmierć.

Przebywanie w więzieniu gestapowskim było obwarowane samymi zakazami. I tak nie wol­no było korespondować, przyjmować odwie­dzin, nawet najbliższej rodziny, otrzymywać paczek z żywnością lub odzieżą, ani odwoływać się do wyższych władz. Szczególnie utrudniona była między innymi pomoc lekarska. Czas po­bytu w więzieniu gestapowskim najczęściej nie był wynikiem kary sądowej, lecz zależał od doraźnej decyzji gestapo i różnych okoliczno­ści, np. w wypadku przepełnienia cel rozstrze­liwano więźniów lub wysyłano ich do obozów, a tylko nielicznych niekiedy zwalniano. Obo­wiązujące regulaminy były w istocie fikcją i zależały od kaprysu strażników.

Mieli oni praktycznie nieograniczoną władzę nad więźniem. Żył on w stałym napięciu, gdyż w każdej chwili, w dzień lub w nocy, strażnik mógł wejść do celi, wezwać na dalsze śledz­two, wywołać na rozstrzelanie lub do transportu do obozu śmierci, zarządzić tzw. „sport”, tj. karne ćwiczenie, spowodować rewizję, znę­cać się nad więźniami itd. Mógł jednak czasem wyprowadzić więźnia do lekarza, do łaźni, na „regulaminowy” spacer, a nawet podać papie­rosa, paczkę, czy „gryps”.

Więzień polityczny, który dostał się do celi, trafiał w określone towarzystwo różnego auto­ramentu. Współwięźniami mogli być inni więź­niowie polityczni, a także pospolici kryminali­ści, zboczeńcy, ludzie o odmiennych charakte­rach i poziomach intelektualnych, czasem umy­słowo chorzy itp. Wśród tych ludzi nierzadko kryli się konfidenci nasłani przez gestapo w celu sprowokowania lub wyzyskania nie­opatrznych wypowiedzi.

Warunki sanitarne cel i ich wyposażenie urągały nawet najprymitywniejszym wymaga­niom. Najczęściej nie było nawet prycz, toteż więźniowie leżeli bezpośrednio na podłodze, czasem na słomie, czy siennikach, stłoczeni je­den obok drugiego. Rzadkim meblem był pry­mitywny stół, !ława lub stołki, jak również wiadro na nieczystości, miednica, dzbanek wo­dy. Panował zaduch; okien zwykle nie wolno było otwierać; były one okratowane, z reguły zasłonięte „koszami” z desek lub blachy. Znacznie gorsze warunki napotykali więźnio­wie skierowani do „pojedynek”, izolatek, dun­kelceli (ciemnic) itp. Osławionego, złego i ską­pego jakościowo i ilościowo więziennego wy­żywienia nie trzeba tutaj bliżej opisywać.

*

We wrześniu 1939 roku, po wkroczeniu do Krakowa wojsk niemieckich, w dawnym woj­skowym więzieniu przy ulicy Montelupich zo­stały tylko mury i kraty. Od początku okupa­cji Krakowa zapanował w mieście terror i wię­zienie to zaczęło się zapełniać aresztowanymi. Administrację więzienia prowadziła Sicher­ heitspolizei. Więźniów pilnie strzeżono, lecz ich losami władze więzienne zupełnie się nie zaj­mowały. Warunki w więzieniu były niezmier­nie prymitywne. Brak było słomy, sienników, kuchni więziennej, pralni, izby chorych.

W tej sytuacji z inicjatywy urzędników z polskiego jeszcze Zarządu Miejskiego z pierwszą pomocą więźniom Montelupich przy­szło zgromadzenie szarytek z pobliskiego do­mu przy ulicy Warszawskiej 8. Akcją pomocy kierowała siostra Emilia (Kónigsmann), włada­jąca biegle językiem niemieckim (ryc. 1). Już więc pierwsi więźniowie okupacyjnego Monte­lupich otrzymywali tą drogą podstawowe wy­żywienie, czarną kawę i chleb rano i wieczór, a w południe zupę. Szarytki otrzymywały za­płatę w wysokości 30 gr za dzienne wyżywienie jednego więźnia. Żywność odbierali z klasztoru więźniowie eskortowani przez straż więzienną. Prócz siostry Emilii pomocą zajmowały się między innymi siostry Stanisława (Horowicz)i Rozalia (Działek). Wkrótce trzeba było przy­gotowywać pożywienie aż dla 600 uwięzionych.

W dniu 28 lutego 1941 roku gestapo prze­jęło prowadzenie kuchni w budynku więzien­nym, rezygnując z dalszej pomocy siostry Emilii.

Niestrudzona Emilia była nie tylko inten­dentką, lecz także konspiracyjnym łącznikiem między więzieniem a krakowskim społeczeń­stwem. Szarytki przemycały dla więźniów paczki od rodzin, czasem „grypsy” i przyjmo­wały do kotła kuchennego dary w naturze na poprawę wyżywienia. Krakowskie podziemie, będące dopiero w zalążku, potajemnie sub­wencjonowało już działalność kuchni siostry Emilii. Wkrótce też krakowska Sekcja PCK Opieki nad Jeńcami i Internowanymi włączyła się w tę pomoc, dostarczając słomy, odzieży, koców, żywności. Tą sprawą zajmowali się przede wszystkim Zygmunt Klemensiewicz (ryc.2,  Obszerną biografię Z. Klemensiewicza nadesłał do redakcji „Przeglądu Lekarskiego — Oświęcim” dr Zbig­niew Madeyski z Warszawy) Stanisław Plappert i Maria Ko­strzewska (ryc. 3) z krakowskiego PCK. Wspomniana Sekcja zamieniła się w praktyce na sekcję opieki nad więźniami. Do pomocy zgłosiło się wiele firm, instytucji i organiza­cji. Na przykład już w grudniu 1940 roku Krakowska Izba Rolnicza zorganizowała dla więźniów Montelupich wieczerzę wigilijną; dzięki temu 560 uwięzionych mogło spożyć na­wet rybę w galarecie, przygotowaną przez uczennice szkoły gospodarczej.

Wobec bardzo trudnej sytuacji żywnościowej krakowski PCK organizował dla Montelupich w porozumieniu z komendą więzienia wyjazdy do pobliskich dworów w okolice Słomnik, Pro­szowic, Miechowa, skąd przywożono dary, znaczne ilości słoniny, ziemniaków, kapusty, czy mąki. Pracownicy Sekcji wyjeżdżali po te towary gestapowskim autem ciężarowym, z ge­stapowcami i więźniami wyznaczonymi do po­mocy. Dzięki temu w drodze powrotnej do mia­sta żywność nie była konfiskowana. Przy tej sposobności pracownicy PCK zbierali ukrad­kiem informacje o więźniach i więzieniu, często przekupując gestapowców wódką i kiełbasą.

Sekcja Pomocy Więźniom PCK działała od października 1939 r. do lipca 1940 r. Mieściła się przy ul. Pierackiego 19 (obecnie ul. Świer­czewskiego) w budynku PCK. Intensywna tro­ska o więźniów przejawiała się między inny­mi w tym, że PCK, reprezentowany przez Sta­nisława Plapperta i Stefana Trzebińskiego, uzyskał zgodę gestapo na dostarczanie także do innych więzień tzw. dystryktu krakowskiego paczek żywnościowych oraz słomy, sienników, prześcieradeł, koców, bielizny, lekarstw; po­średniczył między rodzinami a aresztowanymi. Sprawą tą zajęły się więc oddziały PCK w Tarnowie, Bochni, Nowym Targu, Zakopa­nem, Rzeszowie, Rabce i Sandomierzu. Więź­niami w Wiśniczu opiekował się głównie kra­kowski oddział PCK, wysyłając im co tydzień paczki z żywnością, lekarstwami i odzieżą.

PCK nie był powołany statutowo do opieki nad więźniami, toteż w lipcu 1940 r. hitlerow­skie władze ograniczyły działalność PCK tylko do akcji pomocy jeńcom wojennym. Pomoc więźniom politycznym włączono więc oficjalnie do Towarzystwa Opieki nad Więźniami Więzie­nia św. Michała w Krakowie. Towarzystwo to prowadziła — również przed wojną — Róża Łubieńska, a u władz niemieckich zarejestro­wała je jako „Patronat”. Przy tym Towarzy­stwie stworzono podsekcję „Montelupich”, któ­rą kierowali bezpośrednio Zygmunt Klemen­siewicz i Maria Zazulowa, przy współpracy szerokiego społecznego aktywu, zwłaszcza kra­kowskich pań. Mimo formalnego zakazu PCK nieoficjalnie dostarczał tej podsekcji żywności, odzieży oraz lekarstw ze składnicy sanitarnej.

Pierwszą formą pomocy więźniom Montelu­pich, utrzymywaną również w latach następ­nych, było dostarczanie indywidualnych pa­czek, przynoszonych do „Patronatu” przez ro­dziny. „Patronat” gromadził paczki i w okre­ślonym dniu odwoził je do więzienia. Paczek tych było początkowo mało i pracownicy PCK nosili je w rękach, później w tym celu Maria Zazulowa wynajmowała dorożkę, wreszcie, gdy liczba paczek sięgała setek, przewożono je sa­mochodami ciężarowymi lub autobusami.

 

Lecz i ta forma pomocy okazała się niewy­starczająca. Poszerzenie działalności stało się możliwe w roku 1941, kiedy to w styczniu zo­stała powołana Rada Główna Opiekuńcza, a w jej zasięgu skoncentrowano wszystkie do­tychczasowe poczynania społeczne. Działem RGO był Polski Komitet Opiekuńczy, a w jego skład wchodziła Sekcja Opieki nad Więźniami i ich Rodzinami. Dział ten, popularnie na­zwany „Patronatem”, przeniósł się w kwiet­niu 1941 roku z budynku PCK przy ul. Pie­rackiego do nowego lokalu przy ul. Karmelic­kiej 41. Od czerwca tegoż roku ustabilizował się ostatecznie w osobnym domu przy ul. Ka­noniczej 18.

„Patronat” objął swoją opieką oprócz więź­niów Montelupich izbę chorych więzienia św. Michała przy ul. Senackiej, z filiami przy ulicach Wielickiej i Czarnieckiego, więźniów Wiśnicza, obóz pracy „Liban”, obóz w Pustkowiu; docierano również do więźniów Oświęcimia, po­czątkowo drogami legalnymi, później wyłącznie konspiracyjnymi.

Prace „Patronatu” doskonale maskował za­bytkowy budynek przy ul. Kanoniczej 18, wzniesiony w okresie jagiellońskiej świetności, pełen zakamarków, wielkich sal i głębokich piwnic. Grube kamienne mury tłumiły rozgwar wywoływany codzienną krzątaniną dziesiątków ludzi, a ustronna, pełna szlachetnego dostojeństwa ulica zabezpieczała ich przed nadmiernym zainteresowaniem niepożądanych oczu. Ulice to codziennie przemierzały dziesiątki kobiet, uzno­jonych boleścią. Milcząc, wchodziły w mroczną sień domu i skręcały schodami w górę, gdzie na pierwszym piętrze, w sekretariacie, znajdo­wały słowa pociechy, poradę i pomoc.

Najczynniejsi wśród pracowników „Patrona­tu” byli prezes Zygmunt Klemensiewicz, Maria Zazulowa, znana wśród Niemców z Montelupich jako „Czarna Pani” z racji jej stroju i Irena Kuśnierzewska — „Lila”, kierowniczka admi­nistracyjna (rys. 4).

Zygmunt Klemensiewicz obejmował szeroko całość spraw „Patronatu”, wskazywał kierunki działania i koncentrował uwagę na zdobywaniu środków pomocy. Natomiast Maria Zazulowa zajmowała się w zasadzie wszystkim i była, podobnie jak prezes, przykładem niestrudzonej siły i oddania ludziom. „Lilka” — Kuśnierzewska, oprócz kas jawnej i nielegalnej, zajmowała się sprawami wewnętrznymi tej prawdziwej fabryki pomocy. Pracowało tam jeszcze stale kilkanaście innych osób.

Przez cały czas okupacji, dwa razy w tygodniu, we wtorki i piątki, zajeżdżało na więzien­ny dziedziniec ciężarowe auto „Patronatu”, wypełnione po brzegi paczkami i żywnością dla więźniów (rys. 5). W samochodzie, obok kie­rowcy, siedziała zawsze Maria Zazulowa, często Zygmunt Klemensiewicz oraz niektórzy inni pracownicy „Patronatu”. Starali się oni przy sposobności przyjazdów do więzienia zbierać in­formacje o stanie więźniów, o nowo przybyłych, o wywiezionych do obozu, o rozstrzelanych.

Trzeba było wtedy wszystko widzieć nie pa­trząc.

Gdy zbliżała się pora przyjazdu samochodu ciężarowego na dziedziniec Montelupich, do uszu więźniów dochodził najpierw oczekiwany charakterystyczny turkot. Ukradkiem, przez dziury i szpary w koszach, zasłaniających okna cel, wypatrywali oni samochodu obładowanego paczkami i żywnością, lekarstwami i odzieżą. O przyjeżdżających pracownikach „Patronatu” mówiono jak o członkach rodziny. Marie Zazu­lową nazywano „Ciotką”, a Klemensiewicza, którego łysa głowa świeciła na podwórku więziennym, zwano „Wujkiem”. Gdy sytuacja na frontach stawała się dla Niemców niepomyśl­na, Klemensiewicz, stojąc przy samochodzie, po­zorował grę na nieodłącznej łasce i rozglądał się przy tym, jak podwórkowy grajek, po zasło­niętych oknach cel.

Paczki dla więźniów składały się zwykle z półkilogramowych kawałków chleba, smaro­wanych grubo tłuszczem i mielonym bekonem z cebulą, czasem z dodatkiem soku cytrynowe­go, sproszkowanych witamin, porcji ^–kapusty (30 dkg) lub marmolady (30 dkg). Chleb był opakowany w pergamin i spięty gumką. Te gumki przez jakiś czas więźniowie wyzyskiwa­li do wystrzeliwania „grypsów” poza mury wiezienia. Na przykład dzięki tak wyrzucone­mu „grypsowi” dowiedziała się 1 lipca 1940 r. konspiratorka Irena Ulan o planowanej na dzień następny ucieczce Stanisława Marusarza, Alek­sandra Bugajskiego, czyli „Halnego” i innych osadzonych w celi śmierci. Niestety, ten sposób porozumiewania się został wykryty; pociągnął za sobą kary i zakaz używania gumek do pa­kowania. Odtąd żywność musiała być dostar­czana tylko w pudelkach, co było dodatkowym utrudnieniem i zwiększeniem kosztów i pracy „Patronatu”.

Oprócz paczek indywidualnych dostarczano wprost do kuchni więziennej także ziemniaki, kapustę, jarzyny, makaron itp. Dowożono sło­mę, zmieniano stare sienniki na nowe, dostar­czano kocy i prześcieradeł, zajmowano się pra­niem i naprawianiem odzieży. Gdy jednak więźniowie dokonali częściowo udanej ucieczki, opuszczając się na prześcieradłach z pierwszego piętra na podwórze więzienia, a następnie forsując mur na ramionach kolegów — chodzi o ucieczkę Marusarza i innych — zarząd więzienia zakazał dostarczania prześcieradeł.

Do kwietnia 1941 r., tj. tak długo, dopóki: nie otworzono pralni w więzieniu Montelupich, „Patronat” zajmował się praniem i naprawą brudnego i zużytego odzienia. Przez cały okres okupacji zasilał więzienną izbę chorych lekar­stwami, materiałami sanitarnymi, a pod pozo­rem środków farmaceutycznych przemycał setki flaszek z tranem, witaminami, odżywkami itp.

Spośród więźniów-lekarzy, pracujących w iz­bie chorych, zasłużyli się na Montelupich mie­dzy innymi doktorzy Józef Garbień, Emanuel Hałacz, Stefan Budziaszek, Szczepan Kruczek, Janina Kościuszkowa i wielu innych. „Patro­nat” realizował recepty wystawiane przez le­karzy-więźniów. Lekarstw dostarczali hojnie właściciele aptek oraz Składnica Sanitarna PCK.

Nie tylko poprawę kondycji fizycznej więźniów, ale takie ich stanu psychicznego uzyski­wano „organizując” dodatkowe paczki np. zdro­wotne lub wysyłane do więzienia z okazji No­wego Roku, Wielkanocy, Zielonych Świąt, Bo­żego Narodzenia, a także dnia Św. Mikołaja. Paczki te były bardziej obfite, zawierały wędlinę, słodkie, pożywne pieczywo, zwykle gałązkę jedliny. Do paczek na Święta Bożego Naro­dzenia dołączano kartoniki z opłatkiem położo­nym na gałązce zieleni, przepasanej czerwonym kolorem. Opłatek przekazywał narodowe barwy, tradycje i życzenia. Na Święta wielkanocne do paczek żywnościowych dołączano w pudełeczku maleńkiego cukrowego baranka z chorągiew­ką — symbolem Zmartwychwstania.

Na uwagę zasługuje technika pracy „Patro­natu”, szczególnie nasilonej w okresach przy­gotowywania paczek świątecznych. O tym rela­cjonowała Irena Cieślicka w swoim nie opubli­kowanym sprawozdaniu 20 czerwca 1947 roku. Na długo przed Świętami zdobywano środki pieniężne i żywność. Na apel „Patronatu” od­powiadało społeczeństwo. Pomagały dwory, za­możniejsi chłopi, cechy krakowskie, zwłaszcza piekarze, masarze, cukiernicy; gromadzono chleb, bułki, strucle, pierniki, wędliny, słody­cze, owoce, jarzyny, czosnek, nabiał. Dary te gromadzono w punktach odbioru, najczęściej w Kocmyrzowie, Proszowicach, Michałowicach, Słomnikach, Kazimierzy Wielkiej. Pokonywano niezmierne trudności, uzyskując w landwirt­schaftsamtach zezwolenia na przewóz żywności do miasta, zdobywano środki komunikacyjne i benzynę, ściśle reglamentowane w okresie okupacji. Z jednego zezwolenia korzystano kil­kakrotnie, przewożąc bogatszy asortyment niż dozwoloną kaszę i groch. Było to bardzo ryzy­kowne.

Żywności dostarczały do „Patronatu” także zamożniejsze rodziny uwiezionych. Nie brako­wało wzruszających darów pieniężnych i słody­czy, pochodzących ze zbiórek wśród młodzieży szkolnej. Gromadzono lalki, zabawki, kredki, książki itp., ofiarowywane przez najmłodsze dzieci tym dzieciom, którym zabrakło ojców i matek, zamkniętych w więzieniach i obozach. Liczne mieszkanki Krakowa zgłaszały się do segregacji produktów, obierania jarzyn, goto­wania i smażenia potraw, pakowania paczek, a chętni mężczyźni pomagali przy znoszeniu i ładowaniu do aut tysięcy kilogramów przy­gotowywanych darów.

 

Dom „Patronatu” przy ul. Kanonicznej 18 zmieniał się w okresach przedświątecznych jak gdyby w wielką manufakturę, w której każdy miał wyznaczoną pracę i stanowisko. Praca szła tam w rytmie dziennych i nocnych zmian. Przy stolach wzdłuż dwóch największych izb stało przez całą noc kilkanaście osób, sporządzających systemem taśmowym paczki dla więźniów. Zawartość ich była poprzednio przygotowana, opakowywana w pergamin lub umieszczana w woskowanych pudelkach.

Na każdym kroku widziało się krzątających pracowników, zajętych przycinaniem papieru i sznurków, pieczętowaniem pudełek, kraja­niem chleba, ciasta, wędlin, napełnianiem fase­czek woskowanych porcjami marmolady, sałat­ki jarzynowej, ważeniem, pakowaniem w toreb­ki pierników, cukierków, papierosów, płatków owsianych, smażonych z cukrem i miodem, przebieraniem jabłek, cebuli i czosnku, kra­janiem i pakowaniem mydła, odsypywaniem proszku do zębów. Inni zajmowali się przygo­towaniem gałązek jedliny i przywiązywaniem opłatków.

Osobna grupa kobiet pracowała w kuchni, przygotowując setki litrów barszczu wigilijne­go, makaron z makiem i bigos. Niejednokrot­nie mdlały z gorąca i wycieńczenia, gdy przy­szło wykańczać świąteczne dania i zlewać z kotłów do beczek, blaszanek czy wielkich skrzyń.

W roku 1941 wysłano na Montelupich, na Święta Bożego Narodzenia, 1100 paczek żyw­nościowych, każda o wadze 3 i pół kilograma i wartości według ówczesnych cen 90 zł. W r. 1943 na te same Święta zawieziono na Montelupich 1800 paczek po 4 i pół kilograma, wartości 100 zł każda.

Jednym z prawdziwych wyczynów kuchni „Patronatu” było przygotowanie, przyprawienie i usmażenie w ciągu jednej doby 600 kg szpi­naku dla więźniów Montelupich. Ogrom tej pracy najlepiej zrozumiałyby gospodynie do­mowe, znające specjalnie nużący i skompliko­wany przebieg przyrządzania szpinaku. Ran­kiem piętrzyły się w salach domu przy ul. Ka­noniczej poukładane w stosy, sięgające sufitu gotowe, powiązane paczki, stojące rzędem becz­ki i baniaki.

Po ekspedycji paczek i dań świątecznych do więzień i obozów przygotowywano uroczystość . dla dzieci. Uprzątano miejsca całonocnej pracy, wstawiano choinkę, przystrajano ją zabawkami i świeczkami, przestawiano stoły, rozkładano zebrane zabawki i przygotowywano prezenty ze słodyczami dla dzieci.

Organizacja zasobów materialnych była po­ważnym zadaniem krakowskiego „Patronatu”. Nigdy by nie uzyskano tak znacznej ilości róż­norodnych produktów i środków, gdyby nie da­leko idąca ofiarność patriotycznie nastawionego społeczeństwa; choć samo znajdowało się w wa­runkach głodowych, podlegało stałym rekwizy­cjom i konfiskatom i ulegało systematycznemu ubożeniu, mimo to potrafiło tą resztą dzielić się z innymi.

Akcja „Patronatu” musiała być ze zrozumia­łych powodów ostrożna i opierała się na zau­faniu; z reguły nie wystawiano pokwitowań. Aby zbiórki te nie miały jednostronnego cha­rakteru ofiary, zorganizowano symboliczną sprzedaż takich pamiątkowych przedmiotów, jak obrączki i krzyżyki, a ponadto w okresie świąt sprzedawano jeszcze opłatki, palmy, baranki, obrazki. Od jesieni 1939 roku PCK w Krako­wie rozpoczął produkcję i sprzedaż srebrnych i posrebrzanych obrączek według projektu prof. Raszki. Był na nich symbol PCK, równo­ramienny krzyż .z gorejącym sercem obrzeżo­nym cierniami i widniała wyryta data: 1939. Na ten cel Sekcja PCK przeprowadziła zbiórkę srebra, a obrączki wykonała pracownia brązow­nicza, przed wojną należąca do Uniwersytetu Jagiellońskiego. Srebrna obrączka kosztowała 10 zł, a posrebrzana 5 zł. Pierścionków sprze­dawano przeciętnie około 100 sztuk dziennie, co dawało miesięczny dochód około 30 tysięcy zł. Akcja zbiórkowo-imprezowa przyniosła do kasy „Patronatu” w r. 1941 — 7446 zł. w r. 1942 — 35089 zł. Wówczas np. 1 kg chleba kosztował 5,25 do 8 zł, a 1 kg słoniny 25-50 zł. W roku 1944 z akcji zbiórkowej wpłynęło 137 554.10 zł. Za prowadzenie tej akcji gestapo aresztowało Zofię Buczeniewską, Zygmunta Klemensiewicza, Krystynę Ładomirską i Zofię Szydłowską.

Już od maja 1940 r. „Patronat” otrzymywał fundusze ze środków Polski podziemnej. Dota­cje te po zużyciu były potajemnie rozliczane. Niektóre kwoty wprowadzono do ksiąg oficjal­nych, podając fikcyjnych ofiarodawców. „Patro­nat” otrzymywał fundusze od dyrektora RGO, Edmunda Seyfrieda. Warto podać kilka liczb, świadczących o wzrostach finansów w tej tzw. „lewej” kasie „Patronatu”. W roku 1941 przy­ chody wynosiły zł 48 253.— a w roku 1944 —3 602 293,65 zł. Rozchody były niewiele niższe od przychodów. Łącznie „Patronat” otrzymał w okresie okupacji z funduszów nieoficjalnych blisko 5 milionów złotych (4 818 362,64 zł).

Dużą rolę Odegrała pomoc- towarowa ze stro­ny Krakowskiej Izby Rolniczej, w której zasłu­żyła się między innymi Zofia Kowalska. Izba korzystała m. in. z ofiarności ludności wiejskiej, kół gospodyń wiejskich, Szkoły Agronomek w Rabie Wyżnej, Związku Hodowców Pszczół, stąd cukier, Związku Młynarzy Powiatu Mie­chowskiego, Związku Plantatorów Tytoniu itd. W samym Krakowie pomagały Spółdzielnia Rolnicza „Jedność” przy ul. Reformackiej, Ma­łopolski Związek Mleczarski, Spółdzielnia „Spo­łem”, firma Gablenz i Syn, Stowarzyszenie Kupców Polskich itd., a także korzystano z ofiarności poszczególnych osób, jak właścicie­li piekarni: Długoszewskiego, Gądka, Menzla­-Karłowskiego, Koczorowskiej, Malinowskiego, cukierni: Maurizia, Noworolskiego, Wintera, Danka, firm rzeźniczych: Zaczka, Kusionowicza, Różyckiego. Papieru i tektur dostarczała firma Aleksandrowicza, fabryka Pacanowskiego i wy­twórnia „Herbewo” kartonów i pudelek. Pracę „Patronatu” wspomagały różne sklepy i zakła­dy. Trudno nawet przykładowo przytaczać tu­taj nazwiska osób zasłużonych dla „Patronatu”, których są całe setki.

Oprócz naszkicowanej już pomocy w posta­ci żywności, odzieży, leków, środków sanitar­nych, dostarczania paczek, zabezpieczania depo­zytów więźniów wywiezionych i rozstrzelanych, wysyłania posiłków więźniom izby chorych w Flaszowie itp., „Patronat” ponadto zajmował się pomocą więźniom zwolnionym z więzień, dając zasiłki pieniężne, żywność, noclegi, za­łatwiając bilety kolejowe, czy też dostarczając odzieży, rodzinom więźniów udzielał zapomóg pieniężnych, żywności, odzieży, zabezpieczał pomoc lekarską, dbał o dożywianie dzieci, sta­rał się dla potrzebujących nieletnich o rodziny zastępcze; oprócz opisanych akcji, np. świątecz­nych, „Patronat” krakowski prowadził akcję pomocy ewakuowanym z Warszawy po powsta­niu, akcję pomocy zbombardowanym na tere­nie Krakowa, załatwiał transporty paczek dla warszawiaków znajdujących się w Rzeszy, wy­syłał paczki dla zatrudnionych na robotach przymusowych, a bezpośrednio po wyzwoleniu podjął akcję pomocy więźniom powracającym z obozów koncentracyjnych, zarówno Polakom, jak i cudzoziemcom.

Tematyka dotycząca pracy „Patronatu” na ziemiach polskich okupowanych przez Niem­ców powinna być przedmiotem specjalnego, wyczerpującego opracowania. W przedstawio­nym tutaj wycinkowym, referatowym szkicu należy wreszcie dodać, że efektywność pracy tej instytucji zależała między innymi od róż­nych nastrojów, zarówno wśród poszczególnych gestapowców z ul. Pomorskiej, jak też komen­dantów i funkcjonariuszy więzień. Zależała też od aktualnej sytuacji politycznej. Pertraktacje na temat dostaw żywności, leków i innych środków, prowadzone z gestapo, niejednokrotnie popierano łapówkami, które funkcjonariu­sze przyjmowali na ogół chętnie. Pod pozorem porządku udało się np. wprowadzić tzw. karty zapotrzebowania, czyli bedarfscheiny (Tekst bedarfscheinu podano na końcu artykułu), na któ­rych nowo aresztowany więzień mógł wypisać imię, nazwisko i numer celi oraz podkreślał wymienione na takim zapotrzebowaniu potrzeb­ne przedmioty. Często tą drogą wiadomość o lo­sie zaginionego docierała poprzez „Patronat” do rodziny lub ugrupowania konspiracyjnego.

Również za pośrednictwem „Patronatu” za­rząd więzienia odsyłał rodzinie tzw. depozyt rozstrzelanego czy odesłanego do obozu. Często znajdowały się w nim różne sekretne infor­macje. Przy wręczaniu tych depozytów zain­teresowanym znajdował zwykle ujście pierwszy impuls odczuć wywołanych hiobową wiadomoś­cią. Dobroć i takt, z jakim pracownicy „Patro­natu” podchodzili do rodzin ofiar, zjednywały tej organizacji szacunek i uznanie.

Również organizacje podziemne bez względu na ich zabarwienie polityczne korzystały z ułamkowych informacji zebranych przez pra­cowników „Patronatu” na temat aresztowanych i ich losów. Do dnia dzisiejszego zachował się niezwykły dokument tych czasów w postaci nie­legalnej kartoteki nazwisk więźniów Montelu­pich. Kartoteka ta, założona w r. 1941 z inicja­tywy członka ZWZ, Wincentego Heina, zawie­ra około 10 tysięcy nazwisk, znajduje się w 27 pudełkach od zapałek, każda kartka jest bibuł­ką do papierosów z odpowiednim wpisem.

Tak więc oprócz oficjalnej i półoficjalnej działalności „Patronat” prowadził akcję czysto konspiracyjną. W magazynach „Patronatu” często były przechowywane środki opatrunko­we dla oddziałów partyzanckich i środki wy­buchowe, przewożone następnie do określonych punktów przez łączniczki, zazwyczaj w wózkach dziecinnych, z niemowlęciem maskującym za­wartość.

Podsekcja „Patronatu”, zwana „Grupą Oświęcim”, prowadzona głównie przez Teresę Lasocką (ryc. 4), trudniła się szeroką akcją nie­legalną. Jej celem było dostarczanie więźniom Oświęcimia leków, środków żywnościowych i odzieżowych. Między Oświęcimiem a Krako­wem toczyła się szeroka korespondencja, od­krywająca i dokumentująca okropności obozu.

Innym przykładem konspiracyjnej działalnoś­ci „Patronatu” są ucieczki więźniów, którzy z powodu choroby dostali się do szpitali kra­kowskich. Oprócz znanej ucieczki byłego dy­rektora Wodociągów Miejskich w Krakowie Tadeusza Orzelskiego, opisanej przed kilku laty w „Przeglądzie Lekarskim — Oświęcim”, na­leży wspomnieć o ucieczce Władysława Krucz­ka, który wydostał się z pilnowanej separatki w tzw. czerwonej chirurgii przy ul. Kopernika w ten sposób, że na odcinkach drogi ucieczki czekała kolejna łączniczka, przysłana przez „Patronąt”, podająca uciekającemu poszczegól­ne części garderoby, jak spodnie, marynarkę, płaszcz; kapelusz. Zbieg, przyzwoicie ubrany, wyszedł przez bramę szpitalną na ulicę, gdzie czekała na niego umówiona dorożka. Znacznie wcześniej udało się uciec więźniowi Józefowi Podgórcowi, pochodzącemu z Bochni. Zgłosił się on jako fachowiec wraz z innymi do naprawy dachu budynku sióstr szarytek przy ul. War­szawskiej 8. Stamtąd niepostrzeżenie zsunął się z dachu po rynnie i uciekł (gestapo aresztowa­ło go powtórnie w r. 1944 i skierowało do obo­zu Gross-Rosen).

Często pracownicy i pracownice „Patronatu” potrafili na czas przesłać ostrzeżenie o mają­cym nastąpić aresztowaniu. Wiadomość taka mogła nadejść do „Patronatu” „grypsem” lub być przechwyconą w przelocie od więźnia przy przejściu przez korytarz więzienny do kance­larii, gdzie starali się dotrzeć pracownicy „Pa­tronatu”. Czasem w kancelarii więziennej uda­wało się zerknąć na wykazy nowo uwięzionych, czasem można było odczytać nazwiska z kartek przypiętych do depozytów prowizorycznie zło­żonych w tym pomieszczeniu.

Ludzi tzw. spalonych „Patronat” starał się umieszczać w konspiracyjnych mieszkaniach lub w okolicznych majątkach ziemskich, jak np. w Naramie w powiecie proszowickim, gdzie Zofia Aleksiukowa zamieniała ich w rzekomych pracowników majątku.

Praca w krakowskim „Patronacie”, choć nie­zmiernie skomplikowana, była harmonijna. Każ­dy bez dyskusji oddawał swój czas i swoje ręce przydzielonej mu robocie. Starał się jak najdokładniej wywiązać się z zadania. Nie zda­rzały się uchybienia, nie było sporów i bezce­lowych dyskusji. Nie było też pochwał i słów uznania. Praca, mała czy duża, były jednakowo traktowane. Każdy, kto przychodził pracować dla „Patronatu”, dawał z siebie maksimum wy­siłku. A przychodziły tam zarówno młode dziewczyny, jak i podeszłe wiekiem, siwe panie, zarówno nieletni chłopcy, jak i emeryci. Było obojętne, czy pracująca jest np. dozorczynią, czy żoną profesora uniwersytetu. W razie po­trzeby jedna i druga chwytała szczotkę i szoro­wała podłogi, obierała ziemniaki, wymiatała śnieg, pomagała ładować paczki na samochód. W „Patronacie” panowała atmosfera równości, spokoju i pracy.

Przedstawiony opis działalności „Patronatu” na rzecz więźniów mógłby wywołać błędne wy­obrażenie, jakoby wszystkim więźniom stwa­rzało się wygodne warunki bytu. Olbrzymi wy­siłek społeczeństwa polskiego, zmierzający do ulżenia doli aresztowanych, do osłabienia skut­ków bestialstwa i terroru, był jednak w prak­tyce, w ogólnej skali tylko symbolem. Byli bo­wiem więźniowie, a nawet całe cele np. na Montelupich, do których dary „Patronatu” w ogóle nie docierały.

Faktem jest, że mimo posyłanej żywności, która mogła zaspokoić zaledwie ułamek ogól­nych potrzeb, wśród więźniów panował głód. Więźniowie zwolnieni i więźniowie wysyłani do obozów byli wyniszczeni, wychudzeni, z awita­minozą. Posyłane środki dezynfekcyjne i dezyn­sekcyjne, dostarczane lekarstwa i odżywki nie zapobiegały chorobom, epidemiom duru wysyp­kowego, rozwojowi gruźlicy.

Dosyłane przez „Patronat” do więzień środki czystości nie umożliwiały prawidłowego i syste­matycznego mycia się, likwidacji wszawicy, za­pobiegania epidemiom świerzbu Dostarczana odzież i koce nie zabezpieczały przed wpływami atmosferycznymi. Pomoc moralna i materialna, jaką dawał uwięzionym krakowski „Patronat”, nie równoważyła przemocy fizycznej, tortur, atmosfery mordu i zbrodni, panujących w ge­stapowskich więzieniach. Wysiłki lekarzy-więź­niów i ich praca w ambulatorium więziennym na Montelupich mogły tylko w minimalnym stopniu umniejszać bolesność ran zadawanych przez oprawców.

Paczki dawane przez „Patronat” na pełny stan więzienia dla przebywających tam więź­niów politycznych, Polaków i Żydów, a nawet dla zatrzymanych Niemców, były przez gesta­powską straż więzienną rozkradane, umniej­szane, przeznaczane na własny użytek, wysy­łane do rodzin w Rzeszy, sprzedawane. Gesta­powcy wyzyskiwali swą przemoc oraz bezrad­ność aresztowanych i „Patronatu”. Obficie da­wane łapówki w postaci pieniędzy, różnych po­darunków i alkoholu tylko częściowo spełniały swoją rolę. Jeszcze drobniejszą kroplą w mo­rzu potrzeb, ale o niezwykłej wadze psychicz­no-moralnej, była pomoc niesiona więźniom Oświęcimia. Mimo to trwały największe wy­siłki, podbudowane niezwykle •humanitarnym nastawieniem społeczeństwa oraz prostym prze­konaniem, że zagłada będzie ogarniała coraz więcej ludzi, wobec tego „dziś ja daję tym, którzy giną za kratami, a jutro następni mię­dzy innymi będą dawać mnie”.

Zasadą pracy „Patronatu” było dostarczanie do więzień jak największej ilości pożywienia i innych środków, tak by syta wszystkiego ob­sługa jak najmniej okradała porcje i paczki więźniów. I tak np. w listopadzie 1942 r. do­starczono na Montelupich 2 568 kg chleba, 2 870 kg ziemniaków, 17 040 kg brukwi, 930 kg buraków czerwonych, 1 966 kg kapusty białej, 1 760 kg marchwi, 1 020 kg twarogu. „Patro­nat” celowo ponad miarę dostarczał np. do wię­zienia Montelupich tonami ziemniaki, choć wie­dział, że szły one przede wszystkim na tucze­nie świń, hodowanych przez zarząd więzienia, ale wiedział też, że gdyby tych ziemniaków nie dostarczył, to więźniowie dostaliby głodo­wą, wodnistą, brukwianą zupę, prawie całkiem pozbawioną kalorii. W październiku 1943 r. RGO uzyskała zezwolenie na dożywianie więź­niów w Płaszowie, dostawy tam wynosiły nie­jeden raz 6 000 kg chleba tygodniowo, ale i to było kroplą w morzu, a czasem cały transport żywności, jak np. w dzień „czarnej niedzieli” (tak nazwano dzień wielkiej obławy w Krakowie w sierpniu 1944 r., mającej zastraszyć społeczeństwo i zapobiec ewentualnemu powstaniu), do więźniów nie dochodził.

Dzieje krakowskiego „Patronatu” są jednym rozdziałem w nie napisanej dotąd księdze na temat pomocy udzielanej przez społeczeństwo więźniom politycznym w Generalnej Guberni. Organizacje „Patronatów” działały też w innych miastach, np. w Warszawie (O „Patronacie” warszawskim pisali w poprzed­nim zeszycie „Przeglądu Lekarskiego — Oświęcim” M. Rbrichowa, I. Nowodworska i K. Pędowski (str. 37-112). Zob. też Z. Czejkowa: Z historii pomocy więźniom w Tarnowie (tamże, str. 139-141)), w Lubli­nie, w Tarnowie. Funkcjonowały zależnie od miejscowych warunków czy struktury organi­zacyjnej mniej lub bardziej sprawnie i efek­tywnie.

Piśmiennictwo na temat działalności „Patro­natów” w Generalnej Guberni jest bardzo ską­pe. Informacje związane z tym tematem są nieraz bardzo wycinkowe i rozproszone w róż­nych publikacjach oraz relacjach nie opubliko­wanych, a znajdujących się w archiwach lub u osób prywatnych, np. u Henryka Kabata i prof. Sabiny Krasickiej. Dokumentów z tam­tych lat z reguły brak. Niszczono je z uwagi na konieczność konspirowania tej działalności, której ślady musiano starannie zacierać. Naj­głębiej ukrywano i zacierano dowody styku współpracy „Patronatów” z walczącym podzie­miem.

Należałoby jeszcze przeszukać niektóre archi­wa miast polskich, archiwa centrali i oddzia­łów PCK, dotychczas nie docenione należycie, oraz materiały znajdujące się u osób prywat­nych. Sporo materiału można by nadto zebrać w tym zakresie od żyjących jeszcze działaczy społecznych, byłych więźniów, strażników wię­zień i tych wszystkich, którzy dostarczali ma­terialnej pomocy. Należy im się wdzięczna pa­mięć. Słuszna jest inicjatywa krakowskiego Klubu Oświęcimiaków, by w celu utrwalenia pamięci zasług krakowskiego okupacyjnego „Patronatu” więziennego, opartego o ofiarność ówczesnego Krakowa i ziemi krakowskiej, wmurować stosowną tablicę na frontonie bu­dynku przy ul. Kanoniczej 18.

*

Warto upamiętnić nazwiska osób, które się zasłużyły dla „Patronatu” w Krakowie, bądź pracując tam stale, bądź okresowo lub doryw­czo. Udało się wyszukać w zachowanej doku­mentacji dość spory wykaz tych osób. Tak więc w Polskim Komitecie Opiekuńczym, w Sekcji Opieki nad Więźniami i ich Rodzinami w Kra­kowie przy ul. Kanoniczej 18, działały następu­jące osoby:

Stała obsada „Patronatu”, zajmująca się pomocą więźniom Montelupich, Flaszowa, Libana, św. Michała, więzienia przy ul. Czarnieckiego w Krako­wie, obozu Pustków oraz niektórym więźniom obozów koncentracyjnych w Rzeszy i w późniejszym okre­sie — wysiedlonym z Warszawy: kierownictwo: Zyg­munt Klemensiewicz, Maria Zazulowa, Stanisław Kło­dziński, Irena Kuśnierzewska. Ponadto: Józef Baster, Halina Bierówna, Irena Cieślicka, Olga Dobrzańska, Maria Frasińska, Henryk Kabat, Anna Kocmowa, Ewa Korczyńska, Janina Kotecka, Józef Madej, Helena Merunowicz, Edward Meysztowicz, Mieczysława Nie­wiarowska, Jan Pieklus, Anna Pokrzywa, Edward Szajnowski.

Współpracowali: Eugenia Bandrowska, Adela Bem, Bronisława Bobrowska, Chodkiewiczowa, Halina Chodorowska, Stefania Chodorowska, Wanda Chodorowska, Janina Chojnacka, Anna Chrzanowska, Zofia Chudabianka, Weronika Dubisz, Czesława Dudkówna, Aniela Diiltzowa, Halina Gabryś, Gantherowa, Stani­sława Gąsiorowska, Amia Grabowska, Wincenty Rein, Jadwiga Heinrich, Anna Hutyrzanka, Zofia Jachimska, Czesława Jakubiec, Stanisława Kapłańska, Jadwiga Karówna, Aniela Kazek’, Halina Kielanowska, Krysty­na Kłodzińska, Knoblówna, Zofia Kotecka, Zofia Ko­walska, Władysława Krysowa, Maria Krzyżanowska­-Nitschowa, Krzyżanowska-Rosiecka, Jadwiga Książ­kiewicz, Marian Kulik, Urszula Kuśnierzewska, Maria Lankoszówna-Bibelowa, Zygmunt Lasocki, Lehr-Spła­wińska, Anna Lepszyna, Stanisław Leszczycki, Maria Lisowska, Lubomirska, Maria Łobosówna, Maria Ma­deyska, Jadwiga Markiewicz, Stefania Mełechówna, Maria Michałowska, Irena Nieszkowiecka, Felicja Niewiadomska, Maria Nowak, Posłuszna, Barbara Pro­chowska, Maria Remiszewska, Józef Rogala-Lewicki, Jadwiga Rogalska, Anna Rolle, Eleonora Rostalska, Aniela Ryczkowska, Anna Ryczkowska, Stanisław Rymar, Elżbieta Sapiezyna, Sawicka, Zofia Schwelin­gowa, Sędzimirowa, Helena Smyklowa, Halina Srzed­nicka, Maria Starowieyska, Szyszkowa, Sliwińska, Irena Ułan, Mirosława Weberówna, Maria Wielopol­ska, Jadwiga Wiktorówna, Jadwiga Zająćówna, Maria Zwierzyńska. Spośród lek a r z y współpracowali: dr Józef Garbień, dr Bronisław Hackbeil, dr Stani­sław Pawłowski, dr Adam Szebesta.

Ściśle konspiracyjną pomocą więź niom Oświęcimia zajmowali się w „Patronacie” krakowskim między innymi: Zygmunt Klemensiewicz, Teresa La­socka, Zygmunt Lasocki, Stanisław Kłodziński, dyrek­tor RGO Seyfried, dr Adam Szebesta (kierownicy tzw. grupy „Oświęcim”) oraz zespół harcerski: Adela Bem, Janina Chojnacka, Wanda Górecka, Czesława Jaku-biec, Henryk Kabat, Adela Korczyńska, Janina Ko­tecka, Irena Kuśnierzewska, Stefania Małech, Hilde­garda Musialikowa, Jadwiga Wiktor, Jadwiga Zając.

Pomoc  materialna dla „Patronatu” płynęła zarówno od poszczególnych osób prywatnych, jak i od instytucji; nieśli ją s y s t e m a t yc zn i e między innymi: Adam Alberti (transporty, żywność), firma Aleksandrowicz (papier, tektura), Zofia Aleksiukowa (zbiórka żywności), drukarnia Anczyca (druki), dyr. Bogdanowicz z Małopolskiego Związku Mleczarskiego (masło, twaróg, ser, maślanka, jaja), dr Jerzy Długo­szewski (organizacja dostawy chleba), firma Gablenz i syn (konserwy, kapusta kiszona), Władysław Gądek (mistrz piekarski, wypieki świąteczne), firma „Herbe­WO” (papier, pieniądze), Helena Horoszkiewicz z ka­wiarni „Pani” (odżywki), dyr. Illukiewicz z firmy Pacanowski (pudelka do paczek), instruktorki kół go­spodyń wiejskich (żywność), dr Jachimski (zbiórka pie­niędzy), dr Roman Jarosz (zastępca dyr. Bogdanowi­cza), dr Kamberski (żywność, cukier, kwiaty, pienią­dze), Irena Kleszczyńska (pomoc w postaci ziemio­płodów), Stanisław Kochanowski, dyrektor PKO (po­moc w gotówce), Elżbieta Koczorowska z firmy Men-cel-Kozłowski (znaczne dostawy chleba oraz wypiek z dostarczonej mąki), Maria Kostrzewska (sprzedaż krzyżyków, obrączek itp., gromadzenie funduszy), Kra­kowSka Izba Rolnicza (żywność, pieniądze), firma Ku­sionowicz (rosoły, wędliny, tłuszcze), Padalewski (za­stępca dyr. Bogdanowicza), inż. Rawczyński (silniki elektryczne, maszyny do mielenia itp.), Reder (apteka, pomoc w lekach), inż. Józef Rogala-Lewicki (zbiórka pieniędzy), Anna Rolle (gromadzenie funduszy), firma Różycki (wędliny, tłuszcze, rosoły), Maria Sobolewska (pieniądze, odzież), Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Jedność” (dyrektorzy Kosiek i Rychter), inż. A. Sto­larski (skład żelaza i wyroby metalowe), Zofia Szyd­łowska (sprzedaż obrączek, krzyżyków itp., gromadze­nie funduszy), Trembecki (starania o pieniądze), Ubez­pieczalnia Społeczna i PCK (m. in. dyr. Stanisław Plappert), Zofia Zubrzycka (zbieranie żywności w ma­jątkach podkrakowskich). Dor y w cz ą pomoc ma­terialną nieśli między innymi: cech stolarzy, wytwór­nia skrzyń Ciaputy (2010^, skrzyń na cebulę), sklep Czaplickiego (pomoc gotówkowa), Kazimierz Danek (cukiernia; wypiek pierników), firma Jaśkiewicz-Kacz­marczyk, firma Klimek, firma Machnicki (pomoc gotówkowa), firma Noworolski (wypiek pierników), spółdzielnia „Społem” (dyr. Sliwiński; żywność pie­niądze), Stowarzyszenie Kupców (żywność), zakład szli­fierski Leona Stygaresa (ostrzenie noży, naprawa ma­szyn), sklep Szarskiego •żywność, pieniądze), Szkoła Agronomek Izby Rolniezej w Rabie Wyżnej (żywność), firma Wasung (żywność), firma Winter (wypiek pier­ników), sklep Zaczka (wędliny).

*

Karty zapotrzebowania (bedarfscheiny), o któ­rych wspomniano w tekście relacji, były dru­kowane w nie istniejącej już od roku 1971 dru­karni Anczyca w Krakowie; tę sprawę załatwił dla „Patronatu” inż. Trzebicki, dyrektor dru­karni. Treść karty była następująca:

„Do Rady Opiekuńczej Miejskiej w Krakowie, Sek­cja Pomocy Więźniom i ich Rodzinom w Krakowie, ul. Kanonicza 118, I p. Zapotrzebowanie. Imię, nazwisko, cela nr, prosi o dostarczenie: 1) koszula, 2) kalesony, 3) skarpetki, 4) chustka do nosa, 5) ręcznik, 6) koc, 7) jasiek, 8) prześcieradło. 9) ubranie, 10) płaszcz, 11) sweter, 12) buty, pantofle nr, 13) koszula damska, 14) reformy, 15) suknia, spódnica, 16) bluzka, 17) szlaf­rok, 18) płaszcz, 19) pończochy, 20) stanik, 21) buciki nr, 22) szczoteczka, 23) pasta do zębów, 24) grzebień, 25) mydło, 26) lekarstwa… i inne (żywności nie wol­no zamawiać!). Proszę o opiekę nad: rodziną, miesz­kaniem. Przedmioty potrzebne podkreślić!. Pisać czy­telnie! Te rubryki muszą być wypełnione dokładnie. To zapotrzebowanie proszę skierować pod adresem: nazwisko i imię, miejscowość, poczta, ulica, nr domu, nr mieszkania (podpis wysyłającego). Wskazówki dla wysyłającego: Lokal Sekcji Pomocy Więźniom i ich Rodzinom mieści się w Krakowie przy ul. Kanoniczej 18. Biuro otwarte od 9 do 13. Zamówione rzeczy, za­pakowane w pudełka, nie w papier, należy złożyć w lokalu sekcji najdalej na trzeci dzień po otrzyma­niu zapotrzebowania, równocześnie je tu zwracając. Do przesyłki nie wolno bezwarunkowo dołączać ni­czego innego, jak tylko przedmioty zamówione, spec­jalnie zaś nie wolno pod karą dołączać choćby naj­krótszych listów, notatek, żyletek, scyzoryków itp. W braku rodziny lub znajomych, mogących przesłać te rzeczy, zapotrzebowanie załatwi w miarę możności sekcja. Po uwolnieniu można się zgłaszać w sekcji po pieniądze na bilet, bloczki na nocleg i jedzenie”.

Zapotrzebowania były drukowane w dwóch językach: niemieckim i polskim. W późniejszym okresie dołączono na nich napis: „Pudełek nie niszczyć! Mają być zwracane w dobrym sta­nie!” Niektórzy wtajemniczeni spośród konspi­ratorów, spodziewając się aresztowania, z góry obmyślali sposób porozumiewania się przy po­mocy tych bedarfscheinów. Podkreślenia odpo­wiednich wyrazów miały świadczyć o rozsze­rzającej się lub zatrzymanej „wsypie”, „twar­dym trzymaniu się” lub załamaniu aresztowa­nego.

Autor: Stanisław Kłodziński
były więzień obozu koncentracyjnego Oświęcim-Brzezinka nr 20019

Udostępniono za: Przegląd Lekarski, 1972, nr 1

*

Na kamienicy przy ul. Kanoniczej 18 w dniu 16 stycznia 1984 odsłonięta została tablica upamiętniająca działalność krakowskiego Patronatu. Tablica została zdemontowana w sierpniu 2007 roku.

Inskrypcja:
W DOMU TYM / W LATACH 1939-1945 / MIAŁ SIEDZIBĘ / POLSKI KOMITET OPIEKUŃCZY / KRAKÓW-MIASTO // PAMIĘCI DZIAŁACZY PATRONATU / KRAKOWSKIEGO / KTÓRZY RATOWALI WIĘŹNIÓW / W LATACH TERRORU OKUPANTA HITLEROWSKIEGO

 

Czytaj także: https://plus.dziennikpolski24.pl/krakowski-patronat/ar/c15-15298577