75. rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego – ewakuacja szpitali powstańczych do Krakowa.

Ewakuacja szpitali warszawskich po kapitulacji Powstania Warszawskiego do Krakowa.

Po kapitulacji Powstania Warszawskiego Polski Czerwony Krzyż organizował ewakuację wszystkich szpitali warszawskich wraz z personelem. Część z tych szpitali (rannych wraz z personelem i sprzętem) przetransportowano do Krakowa.

Ewakuacja do Krakowa zaczęła się 18 października. Na stację Warszawa—Towarowa przewieziono wojskowymi samo­chodami ciężarowymi wszystkich podopiecznych, personel i sprzęt szpitalny — który miał zmieścić się w dwóch pociągach.

Za całość transportu odpowiadał dr Mikołaj Białokoz, współ­działali z nim lekarze: F. Przesmycki, Kazimierz Miszewski i Hieronim Bartoszewski. Niestety całą noc spędzono na dwor­cu, ponieważ transportu nie przygotowano. Po długich moles­towaniach i reklamacjach pociągi nareszcie podstawiono 19 października, ale lokomotywy doczepiono dopiero nazajutrz. W pociągu łącznie umieszczono około 1000 osób, w tym per­sonel, 70 osób chorych na czynną gruźlicę, rannych kwalifiku­jących się do transportu na leżąco i sporo podopiecznych geriatrycznych. 21 października pociąg zatrzymał się przy ram­pie kolejowej pod samym Krakowem. Oczekiwała tam już lud­ność przedmieścia, w tym głównie kolejarze, którzy wiedzieli o zbliżającym się transporcie z Warszawy. Roznoszono w dużych dzbanach gorącą kawę z mlekiem, chleb z masłem i wędliną. Okazywano tyle serdeczności i troski, że jak wspomi­nał dr Białokoz wszyscy byli głęboko wzruszeni i tak gorącego przyjęcia już później w Krakowie nie doznano. Transport za­trzymał się na „końcówce” towarowej w Krakowie, skąd prze­wieziono wszystkich do budynków przeznaczonych na szpitale.

Chorych i rannych z ul. Jaworzyńskiej zaczęto przewozić do domu akademickiego. Wydarzenia z tego miejsca pobytu warszawiaków nie zostały opisane ani w prasie krakowskiej ani w późniejszych relacjach. Natomiast dzięki wspomnieniom dr. Białokoza znamy dość szczegółowe losy warszawiaków z drugiej części transportu. Przewieziono ich do szpitala Św. Łazarza, a ściślej mówiąc do stojącego naprzeciwko Domu Pojezuickiego przy ul. Kopernika 26. Szpital otrzymał własną kuchnię, pralnię i łaźnię, z której skorzystano natychmiast myjąc wszystkich chorych. Znaleźli w nim opiekę pacjenci z oddziału chirurgii urazowej, gruźlicy płuc, chorób wewnętrz­nych, geriatrii, chorzy z zaburzeniami psychicznymi, oddziały neurologii, chorób uszu, nosa i krtani oraz przewlekłych chorób oczu, a także osoby ukrywające się. Dyrektorem szpitala został dr Mikołaj Białokoz, jego zastępcą ppłk dr Tarnawski, przełożoną pielęgniarek — Zofia Kurkowa ze szpitala po­wstańczego przy ul. Marszałkowskiej 79, intendentem — Ga­worowski ze szpitala przy ul. Żurawiej 31.

31 października przybył do Krakowa Szpital Ujazdowski. Zainstalował się w tym samym Domu Pojezuickim przy ul. Kopernika. Chorzy przywiezieni tym transportem, przeważnie pacjenci chirurgii urazowej, byli to ludzie młodzi, powstańcy.

Krakowiacy dowiedzieli się o przyjeździe powstańczych szpitali w parę dni później. Konspiracyjna prasa krakowska donosiła niezupełnie dokładnie: „Dnia 24 X 1944 przybył z Warszawy transport ciężko rannych powstańców — około 1500 osób, które zostały pomieszczone w szpitalu oo. Jezu­itów i Św. Łazarza. Przywieziono również transport starców i staruszek, niejednokrotnie ludzie ci byli obłożnie chorzy, nie myci tygodniami, w najcięższych warunkach higienicznych. 600 z nich ulokowano w zakładzie miejskiej opieki społecz­nej”. (Małopolska Agencja Prasowa, 2 XI nr 41). Inna gaze­ta pisała: „Do szpitala Św. Łazarza w Krakowie przywieziono kilkuset rannych i chorych z Warszawy. Znaj­dują się oni w opłakanych warunkach, a zmniejszony wsku­tek kopania rowów personel sanitarny nie jest w stanie udzielić im należytej pomocy. Fatalne są też warunki apro­wizacyjne. Niemcy w czasie sierpniowej ewakuacji Krakowa wywieźli ze szpitala cały magazyn żywnościowy, tak, że cho­rych żywi się głównie brukwią”. (Kurier Powszechny, 11 XI nr 21).

 

Szpital Ujazdowski w Krakowie

Wraz z przyjazdem do Krakowa Szpitala Ujazdowskiego powstała konieczność wyłonienia wspólnego kierownictwa do zarządzania administracją szpitalną. We wspomnieniach dr. M. Białokoza czytamy: „Przybyli zwrócili się w bardzo delikatnej formie z uwagą, że skoro oba szpitale znalazły się razem, po­winny tworzyć jedną całość. Zgodziłem się z tym całkowicie. Wobec tego wyłoniła się jeszcze sprawa uzgodnienia, kto będzie dyrektorem szpitala, który po połączeniu się będzie przecież Szpitalem Ujazdowskim w Krakowie. (…) W toku dyskusji doc. Krotoski podał kandydaturę ppłk. dr. Stefana Tarnawskiego, który jest lepiej zorientowany w całokształcie naszego szpitala. Wszyscy czterej zgodziliśmy się na jego osobę, tym bardziej że miał »dryl« dyrektorski. Opisuję ten epizod, ponieważ Szpital Ujazdowski był w całym tego słowa znaczeniu naprawdę elitarny, i to przez długie lata. Dlatego stanowisko od starszego ordynatora wzwyż dawało bardzo wielkie prestiżowe prerogatywy. Szpital Ujazdowski w Krako­wie zachował stylowo swój charakter wojskowy i nazwę, oczy­wiście w ścisłej tajemnicy. Oficjalnie, na zewnątrz, nosił tę samą nazwę co nasz szpital po przyjeździe do Krakowa i do­piero po wyzwoleniu miasta przez Armię Radziecką ujawnił swój prawdziwy tytuł już jako cywilny Szpital Ujazdowski PCK w Krakowie.

31 października nastąpiło objęcie władzy nad połączony­mi szpitalami, tj. Szpitalem Ujazdowskim w Krakowie przez ppłk. dr. Stefana Tarnawskiego. Pułkownika tego, przedwo­jennego starszego lekarza kawaleryjskiego pułku, wąsatego, niewysokiego, o donośnym głosie, jowialnego pana, z miejsca przezwano „Panem Wołodyjowskim”. Z poczuciem humoru przyjął on to przezwisko. Dr Tarnawski zajmował się reprezentowaniem szpitala na zewnątrz, kontaktem z Polskim Czerwonym Krzyżem, pisaniem okólników i dorywczymi ins­pekcjami dotyczącymi porządku i czystości. Był to miły, towa­rzyski pan, o swoistych cechach, jakie dawała służba w kawalerii.

Wieczorami często zbierało się całe nasze stałe grono, czy to u dr. Tarnawskiego, który był bardzo gościnny, czy też u dr. Ankudowicza, który miał wielkie zalety towarzyskie i lubił przyjmować u siebie gości. Składało się ono oprócz osób wspomnianych przed chwilą, z prof. Kucharskiego, dr. Wali-górskiego i ze mnie. Czasem również przychodzili inni. Roz­mawialiśmy, omawialiśmy zagadnienia zawodowe i zdarzenia dnia, dzieliliśmy się wspomnieniami bliskiej i dalekiej przesz­łości, opowiadaliśmy anegdoty. Nieraz śpiewaliśmy pieśni woj­skowe i patriotyczne. Do tego grona dołączyły się niebawem panie z Komitetu Pomocy Szpitalowi, rekrutujące się z za­możnej części społeczeństwa krakowskiego. Bardzo się bały działań wojennych, a zdawały sobie sprawę, tak jak i my, iż ofensywa zimowa Armii Radzieckiej lada chwila się rozpocz­nie i cieszyły się, że bliskie jest wyzwolenie Krakowa. Tu wodził rej nasz dr Tarnawski, cavalier charmant, lubiący towa­rzystwo płci pięknej, w czym nie był zresztą odosobniony. W ten sposób nasze wieczory towarzyskie nabrały pełniejszego klimatu dzięki towarzystwu dam i tego parler de rien, które tak odpręża umysły zmęczone całodzienną pracą.

Komitet pomocy zupełnie realnie pomagał szpitalowi i myślę, że dr Tarnawski był istotnie odpowiednim łącznikiem. W Krakowie zaczęto organizować różne komitety, by wspo­móc wyrzuconych warszawiaków, m.in. zorganizowano też przy RGO Komitet Lekarski dla niesienia pomocy warsza­wskim szpitalom. Na jego czele stanął prof. Franciszek Ksa­wery Walter, sekretarzem został dr Jerzy Lebioda, a skarbnikiem dr Marian Ciećkiewicz, legionista, który dokony­wał prawdziwych cudów, by tylko zdobyć fundusze. Z ramie­nia wysiedlonych wszedł do komitetu doc. Feliks Przesmycki, który pracując w szpitalu pojezuickim znał na bieżąco wszyst­kie jego potrzeby.

Z Krakowa szły też fundusze na wsparcie punktów sani­tarnych, małych szpitalików w okolicach, m.in. w Zakrzewie, przyczółku schowanym wśród lasów koło stacji Słonie. Zawo­ził tam „zasiłki chorobowe” rannym powstańcom Warszawy mgr Stanisław Nowak, oficjalnie pracownik krakowskiego RGO i Ubezpieczalni Społecznej. Była to inicjatywa wicedy­rektora Ubezpieczalni Eugeniusza Krwawicza, który pod po­krywką US, na rachunek US w Warszawie, wypłacił około 2 miliony zasiłków chorobowych ofiarom Powstania”.

W Zakrzewie znalazła się Maria Nowicka, która jeszcze będąc w Milanówku szukała dogodnego miejsca dla ewakuacji rannych ze Szpitala Elżbietanek. Oto jak wspomina: „W cza­sie pobytu w Milanówku nawiązaliśmy kontakt z proboszczem parafii Stronie—Zakrzów na Podhalu, który nam wskazał bu­dynek b. „Strzelca” w Zakrzowie, położony w lesie.

Po uzyskaniu od Niemców (kolejarzy z Pruszkowa) trzech wagonów towarowych, w czym pomogła dobra znajo­mość języka niemieckiego i kilka butelek wódki, którą nie pa­miętam już skąd zdobyłam, na przełomie października i listopada przewieźliśmy rannych wraz z całym wyposażeniem do Zakrzowa. W Krakowie uzyskaliśmy zgodę na firmowanie naszej dalszej działalności przez RGO, reprezentowaną przez prof. Tchórznickiego i księcia Woronieckiego. Musieliśmy się im ujawnić, że jesteśmy z AK i dopiero to skłoniło ich do wy­rażenia zgody. Tak powstał w Zakrzowie „Dom Opiekuńczy RGO dla poszkodowanej ludności cywilnej z Warszawy”. Po­łożony był w lesie, na terenie wsi Zakrzów, stacja kolejowa Stronie między Kalwarią Zebrzydowską a Makowem Podha­lańskim.

W lutym 1945 r. po wyzwoleniu wyjechałam do Warsza­wy. W Zakrzowie pozostali w celu stopniowej likwidacji szpi­tala: dr Kazimierz Chmielewski, Jadwiga Skotnicka, siostra Pela i mgr Jan Kozarzewski”.

Warunki w Szpitalu Ujazdowskim pogorszyły się znacz­nie, gdy w grudniu zaczęły się mrozy. Opału było mało, bu­dynku nie można było ogrzać, na korytarzach temperatura opadała często poniżej zera. Pisała o tym konspiracyjna prasa krakowska: „W szpitalu Św. Łazarza – Kopernika 15 i 17, gdzie leżą ranni i chorzy warszawiacy, temperatura na salach wynosi 10 stopni. Stare, liche koce kryją wynędzniałe ciała. Brak poduszek. Oczy spoglądają chciwie na podawany chleb. Ręce drżą, łzy (…). Niejeden z przerażeniem myśli o chwili wyzdrowienia, bo nie ma ubrania, nie będzie miał w czym wyjść na ulicę”. (Wiadomości, 13 I 1945, nr 9). Repor­ter gazety musiał być na salach, gdzie leżeli chorzy cywilni -ludzie w podeszłym wieku. Na chirurgii, gdzie zdrowieli ranni powstańcy, nastroje i warunki były znacznie lepsze.

Tymczasem władze niemieckie wzmogły na terenie Kra­kowa działalność represyjną, szczególnie w stosunku do przy­byszów z Warszawy. Zaczęto mówić o wywiezieniu szpitala z Krakowa do obozu do Niemiec. Rozpoczęły się obławy ulicz­ne, aresztowania na terenie miasta, wywożenie do obozów koncentracyjnych i egzekucje.

Wspomina dr Białokoz: „Którejś nocy usłyszałem wielki hałas w szpitalu, dobijanie się do drzwi wejściowych. Żandar­meria niemiecka w liczbie około 20 osób zjawiła się w celu zlikwidowania i wywiezienia naszego szpitala. Dyrektor Tama­wski, cały nasz »sztab« i ja zeszliśmy na dół i w świetlicy szpi­tala zaczęliśmy się spierać z żandarmami, twierdząc, że nie mają prawa nas ruszać, bo jesteśmy pod ochroną konwencji zawartej z władzami niemieckimi i że wreszcie jest fizyczną niemożliwością ewakuować chorych i nas w tych warunkach. Argumentację naszą poparliśmy bardzo obfitą ilością alkoho­lu. Rozmowa zeszła na tory urzędowe. W końcu po solidnej libacji żandarmi odjechali. Nigdy nie dowiedzieliśmy się, czy naprawdę chcieli nas ewakuować, czy chodziło po prostu o wyłudzenie wódki. Myślę, że to drugie.

Nadeszły Święta Bożego Narodzenia 1944 roku. Obcho­dziliśmy je w szpitalu szczególnie uroczyście. Wśród chorych, głównie z oddziału doc. Krotoskiego, znaleźli się plastycy, poeci i śpiewacy, którzy urządzili »szopkę«, coś w rodzaju ka­baretu dowcipu i piosenki. Odznaczał się on dowcipną i traf­ną prześmiewnością, a czasem i złośliwością kupletów wymierzonych w całe kierownictwo szpitala wraz z ordynato­rami i niektórymi innymi lekarzami i pielęgniarkami, znalazły się także wzajemne dowcipne rozliczenia między poszczegól­nymi chorymi. Damy-opiekunki, jak je nazywałem – »dobro­dziejki«, dostarczyły chorym darów gwiazdkowych”.

Nadszedł styczeń 1945 roku. Rozpoczęła się ofensywa ra­dziecka. Niecierpliwie oczekiwano wyzwolenia. Liczono dni, potem godziny. Budynek szpitala znajdował się w pobliżu Dworca Osobowego Kraków Główny. To właśnie dyktowało szczególną troskę o zabezpieczenie rannych i chorych w razie wybuchu na dworcu lub pobliskich torach kolejowych. Urzą­dzono schrony w piwnicach. Ułożono plan ewakuacji do nich i plan służby przeciwpożarnej. Obawy dotyczące sąsiedztwa dworca okazały się słuszne. Wybuchły dwa wagony niemieckie z amunicją, i prawie wszystkie szyby wyleciały z okien. Był mróz. Trzeba było okna zabezpieczyć dyktą, bo szkła nigdzie nie można było dostać. Szpital znalazł się w rejonie ulicznych działań wojennych. Już wyzwolony, omal nie został ponownie zdobyty przez Niemców, którzy wykonali na tym odcinku przeciwnatarcie. Kontrnatarcie niemieckie załamało się i szpi­tal pozostał już po stronie wyzwolonej. Chorych i rodziny pra­cowników umieszczono w schronach piwnicznych na czas ewentualnego niebezpieczeństwa działań wojennych i na czas bodaj prowizorycznego zaopatrzenia okien dyktą. Łóżka z ciężko chorymi i rannymi znosili do piwnicy nie tylko sanita­riusze, ale również pielęgniarki i lekarze, wśród nich także starsi ordynatorzy oddziałów. W piwnicy w tym czasie uspraw­niał pracę i robił porządek dr Tarnawski. Był niezbędny tam, gdzie znajdowała się większość chorych, część pracowników i ich rodziny i gdzie trzeba było nieść słowa otuchy pod ponu­rymi sklepieniami piwnicznymi.

Po wyzwoleniu Krakowa, które, jak wiadomo, w lewo brzeżnej części miasta nastąpiło 18 stycznia, szpital przybrał oficjalną nazwę: Szpital Ujazdowski w Krakowie. W lutym nic zanotowano większych zmian osobowych. Poprawiły się warunki zaopatrzenia w narzędzia, leki i żywność. Okna zostały zaopatrzone ponownie w szklane szyby w ciągu paru dni po wyzwoleniu. Szpital został rozwiązany w maju 1945 roku.

Epopeja warszawskich szpitali nie kończy się na 1945 roku. Większość powstańczych lekarzy nie zmieniło swojego zawodu chociaż niektórzy wojenne doświadczenia okupili nerwicami, podobnie jak dr. „Brom” Zygmunt Kujawski. W wywiadzie udzielonym w miesięczniku „Stolica” wyznał: „Po tych przeżyciach musiałem z chirurgii zrezygnować (…) Zrobiłem drugą specjalizację, teraz jestem gastrologiem.”

Wielu wróciło do swych macierzystych klinik, jak prof. Jan Kossakowski do Kliniki Dziecięcej na Litewskiej w Warszawie, jak prof. Wiktor Dega i Jan Krotoski do rodzimego Poznania. Nie wszyscy jednak warszawiacy mogli wrócić do swego miasta a różne były tego przyczyny. Niezależność,odwaga, którą reprezentowali nie były pożądane w stolicy Polski Ludowej. Brutalne przerwanie tradycji patriotyzmu, solidar­ności, dyscypliny społecznej na prawie pół wieku wyrządziło miastu niepowetowane szkody, kto wie czy nieporównywalne ze zniszczeniem materialnym jakie pozostawili okupanci nie­mieccy. Tym bardziej warto przypomnieć ludzi, z których Warszawa może być dumna.

Fragment książki „Szpitale powstańczej Warszawy”, Maria Wiśniewska, Małgorzata Sikorska, Warszawa 1991 (s 254-265)